Vrijheid versus veiligheid, dat is het refrein

17 september 2017

De beste fictie zorgt ervoor dat je de werkelijkheid opnieuw beziet. Ons leven is een rollenspel. Soms val je er gedachteloos mee samen en soms sta je erbij, ineens, en kijk je ernaar. Zo vergaat het je op de spectaculaire tentoonstelling die Sylvie Zijlmans & Hewald Jongenelis hebben gemaakt bij Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Hier is het SHOWTIME, zoals één van hun muurschilderingen verkondigt. En je kunt erop vertrouwen dat dit een show vol maskerades is, vol onverwachte ontmoetingen en ontploffingen, nu eens gewelddadig, en dan weer op het ritme van de drums.

Muziek en kabaal, film en theater, beeldende kunst, poëzie en pamflettisme, straatjournalistiek en activisme, maar ook humor en pure magie: het werk van Zijlmans & Jongenelis is het allemaal en nog meer. Politiek zit er ook sterk in, dat is één met het kritische engagement dat uit hun muurschilderingen spreekt, maar ook, ja, hoe moet ik het zeggen zonder een verkeerde indruk te wekken: oplichterij. De show is overdonderend veelzijdig en aanstekelijk, alles behalve de volksverlakkerij waar kunst soms van wordt verdacht, maar serieus: De Oplichter speelt hierin wel een hoofdrol.

Dit is ‘m, we zien hem in close up, in zo’n warme gloed dat we meteen maar even nader op hem inzoomen. Als motten om het licht.

Zijlmans & Jongenelis spelen met taal. Hun Oplichter is geen schurk bij wie het liegen en bedriegen borrelt in zijn bloed, maar iemand die, letterlijk, licht werpt op zijn omgeving. Hij doet dat vlammend, met lichtkogels of in zijn hand een brandende toorts waarvan het vuur ook nog eens wordt weerkaatst door zijn hanenkam, een uitzinnig metalen schild. Hoewel hij een explosieve kant heeft, zou ik hem een geestverwant willen noemen van kunstenaars en filosofen, hun beschermheilige zelfs. Zonder overdrijven. Juist kunstenaars en filosofen staan garant voor reflectie, nietwaar: zij belichten onze wereld. Zowel de binnenwereld van de gedachten en de gevoelens, als de grote buitenwereld, de naakte realiteit.

Bij binnenkomst lijkt het er misschien even op dat de Oplichter slechts een krachteloos masker is. Eerder als slachtoffer dan als aanstichter is zijn kop in één lange rij tussen andere koppen op een hek gespietst. De hele zaal is door Zijlmans & Jongenelis veranderd in een afgerasterd plein, een theatrale, maar ook tikkie beangstigende, radicale zone. Open, dicht, donker, licht… Kennelijk moet hier iets bevochten worden. Niet voor niks heet dit hek ‘Het Hek der Waarheid’.

En dat het menens is, wordt er alvast in gehamerd op afstand. Beng, beng! Dit kabaal wordt veroorzaakt door een jochie met het gezicht van een bokshandschoen. Hij trapt met een klein, opzwaaiend beentje tegen het ijzer en laat de spijlen trillen. Wil hij het hek omhalen of ons erdoor heen jagen?

Op het plein ontvouwt zich een totaaltheater met levensgrote figuren en beschilderde cabines, een soort 3D kranten, waarin films, foto’s en infographics een radicale campagne voeren, of juist een anti-campagne, voor de snel veranderende samenleving in de wijken van de stad, speciaal de Randstad. Vrijheid versus veiligheid, dat is het refrein. Moet de vrijheid werkelijk worden gered met een hek erom? Op het plein worden pijnlijke kwesties uitvergroot en aangescherpt. De stadsdynamiek is opwindend, maar ook ontembaar. Het verkeer opent wegen, maar die slibben ook dicht. En de stortvloed aan informatie wrijft ons in dat de wereld altijd groter is dan de eigen woonwijk. Er is een vluchtelingencrisis gaande; er heerst dreiging van terreur.

Bij het inpeperen van gewetenskwesties vervult De Oplichter een actieve rol. Zijn masker rust op het Hek der Waarheid, maar hij doemt ook ten voeten uit voor ons op in een provisorische bioscoop. Daar volgen we hem op zijn strooptochten en verkenningsreizen langs de stadsranden. Hij baant zich een weg door het duister en brengt een gevolg aan meelopers op de been. Alsof hij de wijsheid en de toekomst in pacht heeft, lichtend voorbeeld voor iedereen. Maar terwijl hij uit de schemering opdoemt, heult hij er ook mee, hij slaat slagschaduwen en werpt rookgordijnen op. Misschien schuilt in deze ware ziener alsnog een dwaallicht.

Zijn dubbelzinnigheid maakt hem verwant aan de andere hoofdrolspelers die door Zijlmans & Jongenelis worden opgevoerd. Naast de Oplichter verschijnen bijvoorbeeld De Stoker, De Eigenaar en De Verdrijver. In zijn aanwezigheid worden voordeuren gesloopt en inwoners verjaagd. Ook is er de Conservator, die niet tegen verandering kan, en de Dichter, die alles dichter bij elkaar zet. Donker, licht, open, dicht… Met al deze ‘avatars’ zoals Zijlmans & Jongenelis ze noemen, zijn de kunstenaars de stad ingetrokken en hebben ze performances uitgevoerd, samen met buurtbewoners, vrienden en collega’s. Ze werkten in Amsterdam Noord, waar ze zelf wonen, maar het had ook Rotterdam Zuid kunnen zijn. De avatars brengen actuele zorgen naar buiten en conflicten die in de stadswijken sluimeren. Ze rijzen op als mythische wezens, zwijgzaam maar suggestief, en ontketenen een rituele dans om de hete brij. Haast alsof zij voodoo bedrijven.

Hun optreden is even aangrijpend als absurdistisch. De stoker komt trillen, klepperend met putdeksels en brievenbussen. De dichter maakt alles dicht wat open was. En onder het toeziend oog van de Conservator, die wil dat alles voor altijd hetzelfde blijft, wordt met hekken gesleept, metalen traliewerken, rijmend op die in het museum zelf. Vrijheid en veiligheid: ze sijpelen tussen de tralies door. Stedelingen met roze maskers duwen en trekken de manshoge rasters voort, het gaat af en aan, door bermen en langs de snelweg, over asfalt schrapend de woonwijken in van de stad, in een wonderlijke dans om de waarheid, en niets dan de waarheid.