Gelaatsexpressionisme: Sam Tierney en de Temperamenten
Het werk Sanguinty door Sam Tierney is op meerdere manieren raadselachtig. Om te beginnen vraag je af waar het van gemaakt is: kijk ik naar een stuk gegoten plastic? Een gigantische houtsnede? Achter de eerste laag van het werk, een soort ziekelijk lichtgele grimas, bevinden zich kleine ronde vormen. Binnen het geheel schuilen meerdere lagen gezichtsuitdrukkingen die zich gelijktijdig onthullen.
Sam verkent expressie door een onderzoek naar de vier temperamenten, en gebruikt deze om de rol van figuratie in zijn werk opnieuw te leren begrijpen. Samen bespraken wij zijn werk en hoe zijn onderzoek naar de temperamenten en humores hem heeft beïnvloedt.
Ik ken je werk inmiddels al een aantal jaren en ben benieuwd waar dit project is begonnen. Hoe kwam je bij het onderzoeken van de temperamenten?
Aanvankelijk zocht ik een manier om naar mensen te kijken zonder ze te portretteren. Het begon toen ik na lange tijd zonder een camera te hebben gebruikt weer video’s begon te schieten. Tijdens mijn wandelingen door Londen voelde ik vaak momenten van extase waarin ik ineens een flits van een gezicht opnam. Het raakte mij intens hoe deze momenten binnen de kader van mijn camera konden ontstaan: zoals vluchtige momenten van oogcontant of het genot van een gezicht dat eventjes in het licht van de felle zon blijft hangen.
Door de camera begon ik anders te kijken naar de mensen om mij heen, zelfs wanneer ik hem niet bij mij had. Ik vroeg me af waarom ik me zo aangetrokken voelde tot de directheid van deze blikken. Was het omdat ik anders begon te kijken dan wat ik tijdens mijn kunstopleidingen geleerd had? Ik had geleerd om meditatief te observeren en zo naar de mens te kijken, waardoor het idee van figuratie mij lichtelijk nerveus maakte. Dus begon ik in mijn video’s te spelen met dingen zoals het stopzetten van een blik, er op in te zoemen, frames over elkaar te layeren. Je zou het kunnen zien als onthoofdingen, die voor mij vooral van belang waren om een moment weer te geven waarin je ineends, in een flits, een moment van herkenning meemaakt in de blik van een vreemde. En op een gegeven moment kwam ik online deze afbeelding tegen:
Ik wist dat het iets te maken had met persoonlijkheidstypen en melancholici. Het bleek een grafische weergave te zijn van de vier humores in de volgende volgorde: cholerisch, melancholisch, flegmatisch, sanguinisch. Hoewel je het als een reductieve tekening zou kunnen zien, vond ik het juist enorm veelzeggend, waarschijnlijk omdat ik een overeenkomst zag met de onthoofdingen die ik ondernam in mijn video-editing. Dus las ik verder, en werd ik bevangen door de spanning tussen het ‘bevriezen’ van het gezichtsuitdrukking en deze vreemde theorieën over persoonlijkheid.
Graag zou ik meer willen weten over deze overeenkomsten, maar zou je me eerst iets meer kunnen vertellen over de temperamenten?
Het begint bij Hippocrates, die bekend staat als de ‘vader van de Westerse geneeskunde’ (circa 460 – 370 BC), die filosofie met geneeskunde verenigde. De kern van zijn gedachte was dat gezondheid afhankelijk is van vier lichaamssappen, oftewel, humores: zwarte gal, gele gal, bloed, en sluim (fluim). Wanneer de humores uit evenwicht raken, ontstaan er ziektes. Het balans van de humores staat verbonden aan de omgeving, in het bijzonder met de categorieën warmte en koud, vochtigheid en droogte. Hoewel er gestreefd wordt naar totale balans blijkt altijd een van de humores meer dominant te zijn. Ook moet elk humor met een andere aanpak worden benaderd, de behandeling van dezelfde aandoening kan per persoon, afhankelijk van hun lichaamsbalans, verschillen. Elk humor wordt corresponderende planeten, elementen, en organen toegeschreven. Maar ook, zoals afgebeeld op dit plaatje die mij zo fascineerde, met vier verschillende uitdrukkingen: ogen en mondhoeken die naar verschillende richtingen wijzen.
Maar ik ben niet geïnteresseerd in de reductieve persoonlijkheidsanalyses van de fysionomie. Ik voel me aangetrokken tot het idee dat een gezicht zowel een uiting is van innerlijk krachten – een soort visuele manifestatie van een onzichtbare strijd – en de uiterste laag van een persoon, oftewel het pantser waar we tegenaan botsen. Er ontstaat een dualiteit tussen wat door het innerlijke wordt bepaald en wat er van buitenaf wordt gezien. Dit houdt direct verband met de dubbelzinnigheid van gezichtsuitdrukkingen, een blik is altijd een collage van het opzettelijke en het onbewuste. Zo benaderde ik Sanguinity: als de inscriptie van datgene waarover wij geen controle hebben.
Hoe maak je de stap tussen iets wat in feite vloeibaar is – de balans van de humores – en een vast, solide sculptuur? In de video’s is de link veel duidelijker: het vriezen van een frame belicht die kortstondige samenvloeiing. Maar hoe zien we in Sanguinity die dualiteit tussen het opzettelijke en het onvrijwillige?
Ik wou iets doen met wat ik intuïtief meemaakte in de video’s op een gerichte manier. De video’s zijn uit vele shots samengesteld die snel en vaak wisselen, en de achtergrondgeluiden zijn vooral luid en agressief. Sanguinity wou ik graag op een andere manier benaderen en het een andere toon geven. Hierbij dacht ik ook na over de over de karaktereigenschappen die aan de verschillende humores worden toegeschreven, bijvoorbeeld in aandachtspanne, of in hoe goed iemand informatie kan onthouden. Karakteristiek van het sanguinisch is een intense, tijdelijke focus die snel is afgeleid, terwijl het melancholisch juist aanhoudend is van aandacht. Mijn uithoudingsvermogen en aandacht waren bij het maken van dit werk melancholisch van aard, met een sanguinisch resultaat op oog. Graag wou ik langzaam en methodisch te werk gaan, maar dit verbergen in het werk. Het was een uitgerekt proces: de digitale voortekening, het snijden en schuren van het MDF, het vormen en schilderen van het keramiek. Je zou het proces kunnen vergelijken met een innerlijke strijd van temperamenten, een strijd die ik in materie wou vastleggen, die zich uitbeeld als een gestolde, bevroren blik.
Het is moeilijke je vinger te leggen op de materialiteit van het werk, je begrijpt in eerste niet waarvan het werk gemaakt is. Het is zelfs moeilijk te zien dat het een houtsnede is, je zou eerder denken dat het van een soort plastic gemaakt is. Vind je deze verwarring vervelend, vooral omdat het proces die je net beschrijft zo belangrijk is voor je?
Nee, ik heb er geen moeite mee. Het is niet mijn intentie om dit proces duidelijk te maken aan de kijker. Juist de onzichtbaarheid ervan interesseert mij, en dat er geen logische link is met waar je naar kijkt. Maar in de context van een gesprek zoals deze, waarin de onderliggende ideeën van het werk besproken worden, vind ik het prima om het er over te hebben. Ik hoop dat de kijker hetzelfde desoriënterende gevoel ervaart als dat ik meemaak wanneer ik door de camera ineens in de ogen van een onbekende kijk.
Het werk was een experiment met de tijd: of ik het kon gebruiken als materiaal. Niet om de tijd bloot te stellen, maar om het te transformeren. Als er iets vervreemdend aan dit werk is, dan ligt het waarschijnlijk aan deze relatie tussen tijd en materie. Maar alsnog wil ik niet de vraag wekken hoe lang het geduurd heeft dit werk te maken, dat zou saai zijn.
Hoe zit het met de verschillende gezichten die in het werk te zien zijn? Als eerste zie je een gezicht met uitgesproken ogen, neus, en mond, maar daarbinnen zijn nog tenminste drie kleinere gezichten te zien. Wat is de functie van deze verschillende lagen? Kunnen we de individuele gezichten lezen als uitbeeldingen van een ander temperament?
Nee, ik denk niet dat ieder gezicht een ander temperament uitbeeldt. Hoewel ik het een leuke interpretatie vind – gezichtsuitdrukkingen die vervagen, telkens een nieuwe uitdrukking waarin het residu van een eerdere tegenovergestelde blik te zien is – was dit niet mijn uitgangspunt. Ik was eerder geïnteresseerd in maskers en hoe maskers een nieuwe manier zouden kunnen zijn om het figuratieve te benaderen zonder te portretteren. Dus begon ik met de “neus”, de groene tennisracket in het midden. Ik had al enige tijd nagedacht over de racket als een masker, zwevend voor het gezicht van de tennisspeler. Vanaf dat moment werd ik bewust van de potentie in het uitwerken van het grote geheel, dat elk onderdeel zijn eigen microkosmos zou kunnen vormen waardoor er verwarring ontstaat bij het in- en uitzoemen.
Het werk moest groot genoeg zijn om het gevoel te hebben extreem dicht op een gezicht te staan, alsof je er op kon klimmen, vanaf de neusbrug tot de ooglid. Maar ik wou tegelijkertijd dat er momenten ontstonden waarin de schaal 1:1 zou zijn. Er moest binnen het geheel zo veel mogelijk momenten van expansie en samentrekking komen als mogelijk. De kleine keramiek balletjes werden op deze manier atomen, soms vormde ze tanden, pupillen of slijm, soms vormde zij de glans op een vette huid.
Waar werk je nu aan? In welke vorm?
Ik geef me over aan de melancholie, en probeer een jongetje uit een stuk esdoornhout te snijden.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl