Automatische spierspanning die je niet meer kan ontspannen – in gesprek met Odette van Heesbeen
Jam van der Aa gaat voor haar derde tekst in de reeks Land zonder grenzen in gesprek met literary bioartist Odette van Heesbeen. Odette vertelt over hoe ze steeds tegen de grenzen van de systemen aanliep: die van de academische wereld, van de taal, het kapitalisme, de zogenaamde gender-binariteit. ‘Hoeveel er vanbinnen gebeurt is niet naar buiten te brengen via de ‘normale’ manier van een lineaire verhaalstructuur en eentaligheid. Mijn hoofd bestaat uit dezelfde soort vertakkingen zoals te zien bij een slijmzwam. Het is continu op zoek naar een andere route, naar alle mogelijkheden.’
Odette studeerde Creative Writing, Ecology Futures en werd geselecteerd voor de WOLK talenthub van Watershed. Ze maakt werk waarin tekst én beeld een rol spelen. Ze noemt zichzelf literary bioartist writing about the more-than-human. Met Odette heb ik het over hoe we anderen begrijpen en hoe dat een rol speelt in haar werk.
Jam van der Aa
Het meer-dan-menselijke fascineert me meteen. Wat behelst dat voor jou?
Odette van Heesbeen
Alles wat buiten de typische beduiding van menselijk/mens valt is voor mij meer-dan-menselijk. Dit kan dus variëren van een hele oceaan tot een microscopische bacterie in de maag.
Ik weet niet zo goed hoe ik bioartist moet duiden. Het is of ik kan kiezen uit minstens drie verschillende vertalingen (vertakkingen) van bio-. Ik wil dat direct gaan opzoeken. Hoe zou jij bioartist omschrijven?
Odette Heesbeen
De omschrijving van mijzelf roept vaker vragen op, maar minder door de vertakkingen als wel dat literary bioartist nog niet vaak gebruikt wordt als noemer. Ik herken heel erg dat meteen alles uitgezocht moet worden, al die kronkelende opties die in je hoofd opkomen en onderzocht moeten worden. Wat het eigenlijk betekent is dat ik een kunstenaar in het literaire veld ben die zich bezighoudt met biologische technieken, materialen en onderwerpen.
Wil je vertellen over jouw verbondenheid met het neurodivergente in relatie tot jouw kunstenaarschap?
Soms voelt het alsof neurodivergentie pas een rol is gaan spelen in mijn werk sinds mijn diagnose, maar met terugwerkende kracht realiseer ik me dat, zoals het er altijd is geweest, het altijd een invloed heeft gehad.
Mijn werk gaat vaak over sociale fenomenen en hoe vreemd die op mij overkomen. In eerste instantie ging dit over de mens als dier en over hoe we onszelf vaak niet als zodanig zien, en hoe we meer verbonden kunnen raken met het dierenrijk. Inmiddels is het losgeslagen tot een soort destructie en reconstructie van het sociale, lichamelijke en taalrijke. Met een blik van wat gezien kan worden als hyperempathie bevind ik me in een wereld die probeert te ontkennen dat mijn belevingswereld echt is. Zelfs het woord alexithymie (alexithymie is moeite hebben met het identificeren en naar woorden vertalen van emoties, red.), waarmee ik probeer mezelf hoorbaar te maken, gaat uit van een beperkte innerlijke wereld.
Bij mij, en bij menig neurodivergent maker, gaat het juist om een uitgebreide innerlijke wereld waarvoor de sociale gereedschappen zoals taal tekortschieten. De sociale wending die de kunstwereld ondergaat maakt het voor mij ingewikkeld om me hierin vrij te bewegen. De kunstenaar moet steeds meer aanwezig zijn, netwerken, connecties onderhouden en zichzelf continu laten zien en neerzetten. Het kost extra energie die ik niet altijd heb.
Het woord wending begrijp ik nog niet goed.
Ik bedoel dat de kunstwereld steeds socialer onderbouwd wordt.
Zou je kunnen zeggen dat de druk om sociaal sterk te zijn groter wordt?
Ik denk meer de afhankelijkheid van het sociale aspect van kunst maken. We moeten bijvoorbeeld ook een online aanwezigheid onderhouden, waardoor je sociaal gezien vrijwel altijd aan moet staan. En die afhankelijkheid van het sociale aspect heeft zeker te maken met er ook sterk in moeten zijn, zoals jij het omschrijft. Want als het sociale je minder goed afgaat, dan voelt het alsof een deel van de kunstwereld aan je voorbijgaat. Heb jij dat ook?
Ja, vooral het idee dat er een deel aan me voorbijgaat. Ik kan niet overal bij zijn. Ik herken ook wat je zegt, dat er sprake is van een intense innerlijke wereld waarvoor bijvoorbeeld de taal of het neurotypische taalbegrip tekortschiet. Kun je aan de hand van een fragment uit jouw werk laten zien wat alexithymie voor jou is of hoe het een rol speelt?
ik denk dat er iets onder mijn huid zit / wij kruipen ergens onder mijn huid / iets wat meandert / in dit schaaltje zit iets wat meandert / iets wat een nieuwe vertakking brengt / sit with me / het is hier steriel / we kunnen veilig versmelten / ik kan beloven, i can’t guarantee / tell me we grow together / let us feast / ervaren wij allebei solastalgia or other absence? / do you understand wat ik wil zeggen? / buiten het systeem/ we will emerge from the fuzz / from my womb / dons op een onderrug als hairy green in een koelkast / in deze taal / in deze taal kunnen we veilig versmelten / laat me niet in de steek
Bovenstaande is een fragment van mijn werk Trailing Ecological Alexithymia, een kunstinstallatie over slijmzwammen en het gebrek aan taal voor emoties over ecologie. De tekst is als uitwaaierende slijmzwammen vormgegeven op plexiglas en loopt dus eigenlijk niet lineair zoals in het tekstfragment. Tijdens het maken van dit werk probeerde ik taal te vinden om onder woorden te brengen wat ik ervaarde terwijl ik samenwerkte met slijmzwammen. Ik liep telkens tegen de muren van systemen aan; of ze nou de academische waren, die van taal, die van het kapitalisme, die van de zogenaamde gender-binariteit. Hoeveel er vanbinnen gebeurt is niet naar buiten te brengen via de ‘normale’ manier van een lineaire verhaalstructuur en eentaligheid. Mijn hoofd bestaat uit dezelfde soort vertakkingen zoals te zien bij een slijmzwam. Het is continu op zoek naar een andere route, naar alle mogelijkheden. Dit is overweldigend en dat probeerde ik uit te drukken.
Wat betekent tegen een muur aanlopen voor jou concreet, heb je een voorbeeld dat je wilt delen?
Tegen muren aanlopen betekende telkens dat ik een taalgebrek ervaarde of bleef steken in figuurlijke grenzen. Een voorbeeld hiervan is alleen al de wetenschappelijke duiding van slijmzwam als protista, een soort ‘overig’ organisme. Hierin zijn zoveel sociale en culturele aannames betrokken. Daarnaast is de slijmzwam moeilijk om in Nederlandse of Engelse grammatica te duiden, omdat ze eencellig zijn, maar met meerdere celkernen. Ze vallen onder een enkelvoud én een meervoud.
Hoe ging dat eigenlijk, samenwerken met de slijmzwammen?
In een lab werkte ik samen met slijmzwammen. De manier waarop ik dit deed is dat ik eerst de ideale leefomgeving voor ze maakte, steriel en vochtig, en ze eten gaf om goed van te groeien. Gedurende de dagen na het ontwaken van de slijmzwammen observeerde ik ze en maakte ik om de twee uur foto’s. Over deze foto’s heen bootste ik, digitaal en op plexiglas, de groei van de slijmzwam na met tekst. Met de observaties leerde ik van de slijmzwammen, wat de teksten weer sterk beïnvloedde. Het is een fascinerend wezen om naar te kijken en soms zat ik minutenlang stil bij ze om in real time te zien hoe ze paden maakten op de agar.
Heb je het gevoel dat jouw binnenwereld overweldigender is dan bij neurotypische mensen, is het daarom dat je werk wilt maken als Trailing Ecological Alexithymia?
Ik kan niet in het hoofd van neurotypische mensen kijken, maar ik hoor vaak dat ik veel nadenk. Dit wordt gezien als een voordeel door mensen die niet bij mij naar binnen kunnen kijken en wordt door mij als neutraal ervaren. Het is zeker niet enkel negatief, maar ik ben zo ontzettend snel moe. Het zou me niet verbazen als ik, uit wat ik in gesprek met jou en andere neurodivergente mensen heb gehaald, inderdaad een overweldigendere innerlijke wereld heb. En het voelt alsof dit alles naar buiten moet. Dat mensen het begrijpen, of misschien ervaren door mijn werk, is een secundair doel.
Heb jij het gevoel dat neurotypische mensen goed begrijpen wat er in jou omgaat?
Neurotypische mensen met een neurodivergent iemand in hun leven begrijpen me meestal iets beter, maar ze komen nooit dicht genoeg in de buurt van hoe het werkelijk voelt voor me. Daar kunnen ze simpelweg niet bij, volgens mij. Net zoals dat ik me niet kan verplaatsen in hun belevingswereld. Het is niet voor niks dat de meeste van mijn vrienden ook neurodivergent zijn.
Vereenzelvig je je eigenlijk met meer-dan-menselijk leven?
Ja! Ik denk dat veel neurodivergente mensen zich enorm kunnen vinden in het meer-dan-menselijke. Hoe meer-dan-menselijke organismes zich organiseren of opstellen voelt voor veel mensen wereldvreemd, maar voor mij is het vaak een soort opluchting, een herkenning. Mijn favoriete dier is de octopus, precies omdat het dier zoveel sensaties heeft, zoveel neuronen in zijn lichaam. Ik voel me ook vaak een wezen met een brein door heel mijn lichaam. Als mensen me aanraken is het bijna alsof ik niet alleen met aanraking iets meemaak, alle zintuigen worden geprikkeld, heel mijn hoofd licht op wanneer er een sensatie bij me binnenkomt. Ik ben ook vaak jaloers op andere organismes. De physarum polycephalum, bijvoorbeeld, draagt meer dan 700 verschillende sekses met zich mee en hier zitten wij als mens te beperken wat er qua sekse of gender bestaat.
Ik herken wat jij vertelt over het fysieke, als van de octopus. Eerder wist ik al dat ik heel gevoelig ben voor geluid (het kerft vaak pijnlijk in mijn lichaam) en sinds ik vaak oordopjes draag heb ik ontdekt dat ook beeld soms geluid maakt. Zou jij jouw ‘octopus-ervaring’ onder de noemer synesthesie scharen (dit is een neurologisch verschijnsel waarbij een zintuiglijke waarneming ook een of meerdere andere zintuiglijke indrukken oproept)? Speelt dat een rol?
Wat je omschrijft is iets dat ik vaker heb gehoord en me enorm fascineert, maar dat ik zelf niet ervaar. Mijn zintuigen worden niet gecombineerd op de manier zoals inderdaad een kleur horen of bij een dag een geur hebben. Het is enkel dat zintuigelijke waarnemingen versterkt worden en daardoor ook pijnlijk kunnen zijn voor me. Precies wat je zegt: het kerft in je lichaam.
Is het problematisch dat neurotypische mensen zich minder goed kunnen inleven in meer-dan-(neurotypisch-)menselijk leven?
Problematisch vind ik voor mij niet passend, het is hooguit vervelend. Echter voor neurodivergente mensen die meer hulp nodig hebben of in relatie tot het meer-dan-menselijke vind ik het heel problematisch. Het is alsof de gebrekkige Theory of Mind alleen geldt voor autistische mensen. Wij kunnen ons zogenaamd niet inleven in allistische (niet-autistische) mensen, dus dan worden we weggezet als sociaal incapabel, terwijl er vaak andersom ook veel mist in het inlevingsvermogen. Iedereen heeft tot op zekere hoogte moeite met het analyseren, beoordelen en afleiden van het gedrag van anderen als de belevingswereld zich te ver van henzelf bevindt. Dit is ervan uitgaande dat het inderdaad waar is dat neurotypische mensen zich minder goed kunnen inleven in meer-dan-menselijk leven. De theorie gaat vooral uit van het egocentrisch, menselijk perspectief dat problematisch is. In wetenschap wordt geacht objectiviteit te bewaken, maar deze objectiviteit is menselijk bepaald en is dus meteen al gebrekkig.
Op jouw opmerking rondom Theory of Mind wil ik graag kort ingaan (ToM is een theorie die het inzicht beschrijft dat de overtuigingen, verlangens, bedoelingen, emoties en gedachten van anderen kunnen verschillen van de eigen overtuigingen. Door de mentale toestanden van anderen te begrijpen, kan een individu conclusies trekken over de oorzaken van waarneembaar gedrag of toekomstig gedrag voorspellen).
In 2012 bedacht Damian Milton – een autistische autismeonderzoeker – na onderzoek de psychologische en sociologische theorie van het dubbele empathieprobleem. Kort gezegd: autistische mensen begrijpen elkaar onderling even goed als allistische mensen onderling (zoals slijmzwammen elkaar onderling misschien ook beter begrijpen dan wij hen). Problemen ontstaan pas als je groepen mengt.
Waar ik heen wil: ik ga ervan uit dat ik redelijk neurotypisch ‘spreek’, ik ben tweetalig. De eentaligheid van neurotypsiche mensen komt me voor als de eentalige Engelssprekende persoon. Die persoon wordt vrijwel overal aangesproken in de eigen taal, een dominante taal, de urgentie tot anderstaligheid ontbreekt. Hoe is dat idee van anderstalig of meertalig zijn voor jou?
Hoe je je ervaring als ‘meertalige’ omschrijft komt mij heel bekend voor. Omdat mijn diagnose op latere leeftijd kwam, heb ik me veelal aangepast. Het woord dat ervoor gebruikt wordt is maskeren en dat is denk ik een goede metafoor, omdat je ook werkelijk een andere rol speelt, een andere stem, pose en uiterlijk kan of soms moet aannemen om erbij te horen of gehoord te worden. Ik heb me altijd gevoeld alsof ik in twee werelden beweeg, maar heb het nooit eerder gelijkgetrokken aan tweetaligheid. Ik denk dat het wel een interessante omschrijving is. Het is een (non-)verbale taal van de neurotypische wereld die ons wordt aangeleerd, waarin spreken met iemand die neurodivergent is, al snel meer kan voelen als spreken in de moedertaal. Voor mij was het eerder altijd als thuiskomen, een masker af kunnen zetten of een beetje van je gezicht kunnen oplichten, en niet meer hoeven doen alsof. Hoewel maskeren er ook zo diep inzit dat het op momenten onmogelijk is om te weten wie ik werkelijk ben. Het is een beetje als automatische spierspanning die je niet meer kan ontspannen.
Wat een rake omschrijving. Ik zoek nog altijd naar een duurzame manier om te ontmaskeren, om op jouw term door te gaan. Kun jij verwoorden wat (of wie?) je nodig hebt daarvoor? Met name in de kunstwereld?
Ontmaskeren binnen de kunstwereld is nog erg dubbel. Enerzijds word je omgeven door neurodivergente mensen of mensen die vrijzinnig en open zijn, waardoor je zou denken dat ontmaskeren als vanzelf zou gaan, anderzijds is de kunstwereld dus niet ingericht op volledige ontmaskering. Als ik me zou bewegen binnen de kunstwereld zonder me bewust te hoeven zijn van mezelf en hoe ik waargenomen word, dan zou ik er niet aan deel kunnen nemen. Dit komt zoals we eerder hebben besproken door de sociale wending, maar ook doordat de kunstwereld veelal ongestructureerd is en op het moment ook zeer onzeker. Wat ik nodig heb om mijzelf te zijn is niet iets dat de kunstwereld me kan bieden en ook niet iets dat ik per se van haar verlang. Het enige wat ik kan hopen is dat mensen het me niet kwalijk nemen als ik neurodivergent doe, want dat ben ik nu eenmaal.
Er is nog weinig ruimte voor meerstemmigheid in de (kunst)wereld. Ik las Muizenleven van Eva Meijer, zij bepleit een aandachtigere manier van communiceren, zodat we wezens kunnen begrijpen:
‘Je kunt alleen maar te weten komen wat een goede manier is van leven en omgaan met anderen door goed op je omgeving te letten. Deze manier van reageren op wat je omringt wordt in het taoïsme gevangen met het begrip wuwei.’
Ik gun het ieder mens, tegemoet te worden getreden met eenzelfde nieuwsgierigheid en openheid die Eva Meijer aan de dag legt voor haar muizen. Bovenstaande filosofische interpretatie van wuwei is een mooi en passend begrip bij dit gesprek. Bij wat ik ervaar in jouw werk Trailing Ecological Alexithymia. Herken je dat?
Ik herken het wel een beetje en vind het een hele eer dat aan mijn werk zo’n term wordt toegedicht. Echter, de zachtheid en harmonie die uit wuwei voort zou komen herken ik niet binnen mijn eigen werk of in mijn leven. In wuwei wordt uitgegaan van dat ‘doen’ of ‘niet doen’ de opties zijn die leiden tot die harmonie. Het is wellicht nog een streven, die harmonie.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl