Cleopatra door de eeuwen heen
Cleopatra is door de eeuwen heen een enorme inspiratiebron voor de kunst en cultuur gebleken. Ze stierf een vroege en plotselinge dood (ze werd 39), maar wordt tot op de dag van vandaag steeds weer nieuw leven ingeblazen. Cleopatra werd een videospelletje, een sigaret, een stripclub, een planeet, een succes-gegarandeerd-verkleedkostuum voor een feestje, een gezicht voor shampoo, en een synoniem voor Elisabeth Taylor. Haar vroege dood en deze ‘onsterfelijkheid’ in culturele zin, vormen samen een paradox rondom Cleopatra, maar niet de enige.
Het beeld dat wij vandaag de dag van Cleopatra hebben, is in veel gevallen bewust of onbewust gebaseerd op het beeld dat de actrice Elizabeth Taylor in de jaren ’60 van haar heeft neergezet in wat misschien wel de meest bekende verfilming van haar leven is. In de film is te zien hoe Cleopatra VII, in de laatste eeuw voor het begin van onze jaartelling, als laatste lid van de Ptolemaeïsche dynastie en mede-heerseres van Egypte een staatsgreep overleeft. Door een verhouding aan te gaan met Julius Caesar en hem een zoon te baren, weet ze haar greep op de Egyptische troon te verstevigen. Na de moord op Caesar verbindt ze zich aan diens legeraanvoerder Marcus Antonius, maar het tij keert als Caesars wettelijke opvolger – de latere keizer Augustus – aan de macht komt: Rome keert zich tegen Egypte, en omdat de situatie hopeloos is, pleegt Cleopatra zelfmoord.
Vóór Liz Taylor, was de filmversie met de mysterieuze Theda Bara in de hoofdrol bepalend voor het beeld van Cleopatra (1917). In deze film werd de Egyptische vorstin neergezet als vamp, wat paste bij de cultuur in de jaren voorafgaand aan de roaring twenties. Bara stond bekend om de weinig verhullende kostuums die ze in haar films droeg, en vandaag de dag wordt aan haar gerefereerd als ‘het eerste sekssymbool’.
Met Theda Bara als de belichaming van Cleopatra, werd de persoonlijkheid van de Egyptische prinses sterk gedramatiseerd. De film was een regelrechte media-hit, die Bara de bijnaam “Serpent of the Nile” opleverde. Bara zelf werd tot een soort mythe gemaakt in de hele promotiecampagne. Er werd nauwkeurig een beeld van haar geconstrueerd als exotische verleidster, als mysterieuze mannenverslindster met een duister randje (er werd vaak gewezen op het anagram van haar naam met ‘arab death’. Haar agenten beweerden ze de dochter van een Arabische sjeik en een Franse vrouw was, en dat ze de jaren voordat ze naar Frankrijk verhuisde om actrice te worden in de Sahara – in de schaduw van een Sphinx – had doorgebracht. Dat ‘Theda Bara’ niet haar echte naam was, ze in werkelijkheid in Cincinnati geboren werd, vloeiend Engels sprak en haar ouders van Joodse afkomst waren, werd zo goed mogelijk verborgen gehouden om de magie niet te bederven.
In de jaren na de film wordt de figuur van Cleopatra op alle vlakken van de cultuur ingezet, bijvoorbeeld op het gebied van de reclame. Hoe dominant het beeld van was dat Theda Bara had neergezet, blijkt uit de foto’s van Marilyn Monroe –vamp en hèt sekssymbool van de 20ste eeuw bij uitstek – als Cleopatra die in de jaren ’50 gemaakt werden: ze hebben verdacht veel weg van de foto’s van Bara.
De uitvinding van Cleopatra als vamp moeten we echter niet helemaal toeschrijven aan de 20ste eeuw, want ook in de 19de eeuw kunnen we voorbeelden vinden waarin ze als zodanig wordt geportretteerd. Al zo vroeg als de Renaissance was Cleopatra een geliefd personage in de schilderkunst, maar tijdens de Romantiek kwam haar populariteit als onderwerp tot een hoogtepunt. Met het verstrijken van de eeuwen werd ze trouwens steeds minder onschuldig afgebeeld. Het feit dat men het oorspronkelijke verhaal van haar dood, waarin ze zich door een slang in haar hand liet bijten, op een gegeven moment verving voor een versie van haar zelfmoord waarin een slang haar in haar borst bijt, illustreert goed de ontwikkeling naar een steeds sterker geërotiseerd beeld van Cleopatra.
Het schilderij van de Pre-Raphaelitische schilder John William Waterhouse bijvoorbeeld, waarin hij Cleopatra als femme fatale afbeeldde, moet voor het Victoriaanse publiek op z’n minst problematisch geweest zijn. Onderuitgezakt, zonder korset, staart de vorstin hier enigszins verveeld maar tegelijk bijna bloeddorstig in het niets, alsof ze een plan aan het beramen is om belangrijke mannen ten val te brengen. Eerder in de 18de eeuw, werd Cleopatra door de Amerikaanse schrijver Nathaniel Hawthorne ook al beschreven als: “Fierce, voluptuous, passionate, tender, wicked, terrible, and full of poisonous and rapturous enchantment”. Het zou zo maar het onderschrift bij het schilderij van Waterhouse kunnen zijn.
Ondanks haar problematische status in een samenleving waarin veel belang werd gehecht aan goede zeden (in het Victoriaanse tijdperk werd de schoonheid en zedelijkheid van vrouwen sterk geïdealiseerd), deed Cleopatra het echter goed bij de 19de-eeuwse society: op foto’s van vooraanstaande dames op ball’s, zien we hun vaak uitgedost als Egyptische vorstinnen.
De aantrekkingskracht van de verre vorstin van het Oude Egypte was op vrijwel alle vlakken van cultuur aan het einde van de 19de eeuw enorm. Foto’s van de bekende theateractrice Sarah Bernhardt in de rol van Cleopatra bijvoorbeeld, werden massaal gespaard en onderling geruild (als een soort 19de-eeuwse versie van de voetbalplaatjes van onze tijd).
Door de eeuwen heen is de figuur van Cleopatra op cultureel gebied dus ontelbaar vaak gereïncarneerd. Maar of het sterk gedramatiseerde beeld dat we van haar hebben nog wel iets te maken heeft met wie ze ècht was, valt te betwijfelen. Portretten die van haar op munten bewaard zijn gebleven, doen ons het tegendeel vermoeden. Ze lijkt helemaal niet zo’n schoonheid te zijn geweest, maar heeft op de afbeeldingen nogal een prominente neus en een groot voorhoofd (er bestaan zelfs bronnen die ons zeggen dat ze rotte tanden had).
Maar ondanks deze tekortkomingen is Cleopatra uitgegroeid tot een wereldberoemde verleidster. Wij herinneren ons haar niet om haar strategische bewind en haar uitzonderlijke leiderschapscapaciteiten, maar geven de voorkeur aan de mythe die rondom haar persoonlijkheid is ontstaan. Dit is de grote paradox van Cleopatra.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl