De eerste schrijver die de rol van de lezer op waarde schatte – over het magnus opus van Stéphane Mallarmé dat er nooit zou komen

Meer dan twintig jaar van zijn leven werkte Mallarmé aan het ‘ultieme boek’. Zijn magnum opus zou de structuur en het verband tussen alle dingen moeten blootleggen. Hij berekende bijvoorbeeld hoeveel volumes en bladzijdes het boek moest hebben, wat de ultieme prijs van het boek zou zijn en exact hoe vaak, welke bladzijdes zouden worden voorgedragen. Na elke voordracht zou de samenstelling van het boek weer veranderen. Hij zag het ultieme boek niet alleen als tekst, maar ook als theaterstuk. Voor hij het kon voltooien haalde de dood hem echter in, en aan zijn sterfbed gaf de dichter opdracht om zijn aantekeningen van de afgelopen twintig jaar te verbranden. Het is alsof hij in de toekomst kon kijken, want tijdens de Tweede Wereldoorlog brak in zijn huis brand uit. Of er toen aantekeningen verloren zijn gegaan is onbekend. Toch werden zijn overgebleven handgeschreven notities eenenzestig jaar na zijn dood alsnog verzameld en uitgegeven in boekvorm door literatuurwetenschapper Jacques Scherer, onder de titel Le ‘Livre’. De zoektocht naar het ultieme boek kreeg als titel een citaat uit de aantekeningen van Mallarmé.

Schrijver en kunstenaar Emily Kocken dook in Le ‘Livre’. Het resultaat is nu te zien in het Alphabetum van kunstinstelling West in Den Haag. De voormalige bibliotheek van de Amerikaanse ambassade wordt tegenwoordig gebruikt voor kunstprojecten rondom de beeldende aspecten van taal. Ik vraag haar hoe ze dit omvangrijke project benaderde.
‘Ik ging vooral in gesprek met verschillende mensen. Ik geloof dat het gesprek het allerbelangrijkste is in de kunst, en misschien wel in het leven,’ zegt ze. Aan de muren van de ruimte hangen kopieën van Mallarmés handgeschreven notities en zelfs een kopie van de kaft van zijn schrift, geordend volgens de nummering die de dichter zelf aan zijn notities toekende. Pijlen en schema’s wisselen enkele zinnen af, soms pragmatisch, soms poëtisch, maar op het eerste gezicht vaak ongrijpbaar. Naast de notities hangt de uitgetypte versie van Scherer; de woorden in dezelfde lay-out als het origineel. De doorgestreepte gedachtespinsels van de dichter zette Scherer in de voetnoten, voorzien van commentaar: ‘écrit au crayon’ (geschreven met potlood).
Omringd door de raadselachtige aantekeningen aan de muren ligt Kockens publicatie Le Livre, of B ≈ B (2023), met een opvallende rode kaft. Het rood verwijst naar het rood van het pakpapier waarin Mallarmé zijn notities bewaarde. Kockens tekst is parallel te lezen in twee talen: de Engelse versie naast de Nederlandse tekst. Hiervoor herlas ze al het werk van Mallarmé en raakte opnieuw gefascineerd door zijn woorden. Ze ging ze in gesprek met hoogleraar Franse literatuurwetenschappen Bertrand Marchal die aantekeningen plaatste bij de uitgave van Scherer. ‘Ik ging naar Parijs om Bertrand te spreken over Le ‘Livre’,’ vertelt ze. ‘Op een gegeven moment vroeg ik hem naar facsimile 55 (B), waarin Mallarmé het woord ‘as’ noemt. Ik vroeg Bertrand of Mallarmé de brand van zijn huis zou hebben voorzien. Bertrand was daar fel op tegen. Hij pleitte streng voor zo min mogelijk interpretatie van de notities van Mallarmé. Sommigen zeggen dat de dichter alle elementen in het boek heeft verwerkt. Iemand vertelde me bijvoorbeeld dat hij er voorspellingen voor de toekomst in zag. Zelf zie ik het vooral als een mystiek werk.’ 

Ook Kocken benadrukt dat ze niet in de gedachten van de dichter probeerde te kruipen. ‘Mallarmé liet ons achter met deze hermetische aantekeningen. We kunnen onmogelijk weten wat hij ermee bedoelde. We kunnen het alleen op onze eigen manier lezen. Wat ik afleid uit zijn aantekeningen is een bevlogen zoektocht naar een soort perfecte waarheid. Tegelijkertijd was hij er zich altijd van bewust deze nooit te kunnen waarmaken. Wel kunnen we uit zijn meer pragmatische aantekeningen opmaken dat hij bezig was met een soort Gesamtkunstwerk, waarin assistenten de inhoud van het boek een exact aantal keer zouden voordragen, waarna de volgorde van de volumes weer zou veranderen. Tijdens zijn salons was hij ook bezig met voordracht. Veel berekeningen komen terug op het getal ‘zes’ en ‘vierentwintig’ wat te maken had met het drukken van het boek en het vouwen van het papier in katernen. Hij schijnt ook gefascineerd te zijn geweest door dans, door de directheid van een gebaar; dans is de mimesis van gebaren.’
Later bezocht Kocken het oude vakantiehuis van Mallarmé, waar ze zijn sjaal vol gaten aantrof, en een Japans ladekastje. Over het kastje wordt gezegd dat de losse laden Mallarmé inspireerde om met losse dichtregels te werken.
In het hoofdstuk ‘Alles’ van B ≈ B staat het libretto dat Kocken schreef voor de opening bij West, een tekst die ze opvoerde samen met Jacq Palinckx en Marieke Franssen op de melodie van Prélude à l’après-midi d’un faune van Claude Debussy. In haar publicatie schrijft ze: ‘Opdracht: schrijf broos, ongecompliceerd. Laat het zingbaar zijn voor een ongetrainde. Semi-gregoriaans. Anders wordt het bars.’ Met daaronder de opsomming: ‘Activisten/ Communisten/ Dadaïsten/ Formalisten/ Idealisten/ Futuristen (…) Alles/ Alles/ Alles/ Alles/ Alles/ Alles’ (…).’¹ Nu schalt om de paar minuten een synthetische fluit door de luidspreker onderbroken door stilte, hintend naar de vele witregels tussen de woorden van de dichter.

Geïnspireerd op de Mardis van Mallarmé organiseerde Kocken haar eigen salon bij West. Ze zette precies vierentwintig stoelen klaar voor het publiek. Hier ging ze in gesprek met dichter Micha Andriessen, filosoof Rinske Hillen en kunstenaar David Maroto over de vraag hoe om te gaan met de intimiteit van een onaf werk. Hoewel hun meningen verschillen over of het wel of niet geoorloofd is om werk tegen iemands wil uit te brengen, zijn ze allemaal blij en dankbaar dat het boek er is. Ze benadrukken dat ze voorzichtig met de notities omgaan. ‘Bovendien zouden we elk uitgebracht boek misschien als onaf kunnen benaderen.’ Zegt Kocken. ‘Elke versie, uitgegeven of niet, is slechts een stadium van het werk.’

Op een plank van de voormalige Amerikaanse boekenkast staan andere boeken met essays en projecten over het onvoltooide werk van Mallarmé. Het project van Klaus Scherübel bijvoorbeeld, die in het S.M.A.K. de tentoonstelling Mallarmé, Het boek (Leeszaal) 1999-2009 presenteerde met o.a. een mogelijke cover voor het boek: een knalblauwe voorkant met witte letters. Of het project van Marcel Broodthaers in het MoMA, waarin hij de woorden en de lay-out van Un coup de dés jamais n’abolira le hasard verving door zwarte balken om het gedicht tot een abstractie ruimte te vormen. Ook ligt er de Engelse vertaling van Mallarmés aantekeningen, The Book (2018) van Sylvia Gorelick, waarin Mallarmés doorgestreepte woorden, in tegenstelling tot de Franse versie van Scherer, doorgestreept onderdeel blijven van de tekst.

‘“Tout, au monde, existe pour aboutir à un livre.” ‘Alles in de wereld bestaat om te eindigen in een boek.’ Kocken doelt op de beroemde uitspraak van de dichter, te lezen in het boek Le Livre, instrument spirituel (2003) van Betrard Marchal. ‘Ik moest daarbij denken aan de Akashakroniek. Dat is een oorspronkelijk hindoeïstische opvatting over een vijfde element. Naast water, vuur, aarde en lucht, zou er een allesdoordringend medium ether zijn. In deze kroniek zou alles wat ooit heeft plaatsgevonden, elke handeling, elke gedachte en elke emotie worden opgeschreven. Een soort maatstaaf.’ Ik vraag haar of ze dat geen angstvallige gedachte vindt.
‘Het doet me denken aan de filosofie van Berkeley, die zegt dat iets pas bestaat wanneer het wordt waargenomen. Bovendien leven we nu in een soort bewerkte wereld, waarin alles wat we consumeren is bijgewerkt en opgeknapt. Foto’s die we op sociale media zien zijn zorgvuldig uitgekozen en bewerkt, de teksten die we lezen zijn geredigeerd. Soms denk ik dat er kracht zit in een eerste versie. Het kan bovendien juist geruststellend zijn, in die zin dat alles evenveel waard wordt. De planten water geven weegt even zwaar als het winnen van de nobelprijs voor de vrede. Het is vergelijkbaar met de aantekeningen van Mallarmé in de vertaling van Gorelick, waar alles op gelijke voet staat. Zijn doorgestreepte woorden staan naast gedichten waar hij misschien jaren aan heeft gewerkt.’

Kocken wijst naar de laatste pagina waar één regel op staat: Quelque chose ou rien: iets of niets. ‘Dit is het’ zegt ze.

Le Livre de Mallarmé

Emily Kocken met liveoptreden m.m.v. Jacq Palinckx en Marieke Franssen, salongesprek m.m.v. Micha Andriessen, Rinske Hillen, David Maroto

Alphabetum XIII, West, Den Haag
24/03/2023—25/06/023
Opnames van de salon en de performance zijn hier terug te kijken.

1. B ≈ B (2023), Emily Kocken, p.91