De zwarte cowboy in het Guggenheim

De grootste reden dat wij – een dichter en een fotograaf – deze stad als vakantiebestemming kozen, was het Guggenheim Museum. Het gebouw was op zichzelf al een reden voor een bezoek, en het feit dat er een Mark Rothko hing (Untitled) maakte de aantrekkingskracht voor mij nog groter. In 2014 zag ik een overzichtstentoonstelling van zijn werk in het (toen nog) Gemeentemuseum in Den Haag. Door de grote doeken en indringende kleuren die hij gebruikte, begreep ik voor het eerst hoe het voelde om kunst niet louter te bekijken, maar er onderdeel van te worden.
Omdat de ventilatoren in ons Bilbao-appartement de hitte niet konden verdrijven, besloten we meteen op onze eerste dag verkoeling én kunst te zoeken.

Een van de tijdelijke tentoonstellingen was het Basque Artist Program 2015–2019, waarin kunstenaars uit Baskenland de New Yorkse kunstscene verkenden. Tijdens de wandeling naar het museum zagen we overal Baskische en LHBTQI+-vlaggen en vrijheidsleuzen op de muren. De zichtbare strijd van de burgers maakte me extra nieuwsgierig naar wat de kunstenaars te vertellen hadden.
Eenmaal in het museum viel mijn oog op het tweeluik Young Cowboy Gazing (2022) van Gala Knörr. Links zie ik het achterhoofd van een zwarte cowboy, rechts kijkt hij me strak aan van over zijn schouder. De felgekleurde vlakken – blauw boven, groen onder – straalden warmte uit. Buiten had ik net dezelfde hitte gevoeld, maar hier leek het alsof ik in een zuidelijke Amerikaanse staat stond en deze cowboy zich speciaal naar mij had omgedraaid.
Als kind zocht ik in musea altijd naar mensen die op mij leken. Vaak tevergeefs. Het gebrek aan representatie van zwarte lichamen in Westerse musea is de laatste decennia deels ingelost, maar toch raakte het me diep om hier in het Guggenheim oog in oog te staan met een zwarte cowboy.

Knörr – zelf een witte vrouw van Baskische afkomst – had het werk gemaakt om aandacht te geven aan de Afro-Amerikaanse cowboys die uit de geschiedenis zijn geschreven. Maar, zo ontdekte ik eenmaal thuis, ze had daarbij nagelaten haar inspiratiebron te vermelden: de film Blue (2022) van de Afro-Amerikaanse kunstenaar dayday. De schilderijen zijn letterlijk gebaseerd op stills uit die film. Knörr kreeg stevige kritiek; door de film niet te noemen, maakte ze zich schuldig aan het uitwissen van zwarte cultuur.
Toen ik het museum bezocht, was de fout inmiddels hersteld. Naast Knörrs tweeluik was de korte film van dayday zien. In vijf minuten schetst deze een intiem portret van cowboy Ezekiel “Blue” Mitchell en de rol van zwarte cowboys in de Amerikaanse geschiedenis. De film gaf de schilderijen extra context en kracht; pas door Blue zelf te horen spreken, kreeg het werk voor mij zijn volle betekenis. In eerste instantie werd ik door de felle kleuren en de starende blik van de cowboy naar de schilderijen getrokken. Een sterk beeld dat in deze grote ruimte niet alleen mijn, maar ieders aandacht trok. Het was druk rond de schilderijen van Knörr. Maar: het hield mijn aandacht vast door het verhaal achter de blik van de cowboy; door de film van dayday. Daar kwam het verhaal echt tot leven.
Wat nou als de twee kunstenaars wel vanaf het begin samen hadden gewerkt? Wat nou als ze samen een installatie hadden gemaakt, waarin de film niet louter als context fungeerde bij de schilderijen, maar de werken elkaar versterkten? Het had een vruchtbare samenwerking kunnen zijn en nóg beter werk op kunnen leveren.

In een ideaal scenario had Knörr dayday vanaf het begin betrokken. Op de website van het Guggenheim is het statement van dayday te lezen:

On Friday, July 8, 2022, I was informed of two paintings, Young Cowboy and Young Cowboy Gazing (2022), by Spanish artist Gala Knörr, that appropriated images from my film BLUE (2022). By not acknowledging BLUE as her source material, Knörr’s omission erases the intentional work that the film demands of the viewer and further perpetuates the violent act of abstracting the Black cowboy from history. By allowing viewers to see BLUE in the context of Knörr’s Young Cowboy Gazing, the two works open up a larger conversation about the reclamation of black stories and histories.

Vooral de laatste zin vind ik interessant. Ik geloof (of: wil geloven) dat er naar aanleiding van de fout van Knörr een gesprek heeft plaatsgevonden tussen haar, dayday en het museum dat ieders blik heeft verruimd. Misschien was het de hitte, misschien ben ik te hoopvol en naïef, maar in mijn droomwereld ontstaat de mooiste kunst juist in dat spanningsveld: waar conflict ons dwingt om met elkaar in gesprek te gaan. Ik zie liever dat kunstenaars zich aan politiek beladen thema’s wagen – juist wanneer dit niet zo veel met hun eigen achtergrond te maken heeft – dan dat ze niets durven. Ik weet niet precies hoe het proces in dit geval is verlopen. Of dayday tevreden was met de uitkomst, welke gesprekken er zijn gevoerd en wie daarbij een rol heeft gespeeld, blijft voor mij onduidelijk. Maar ik durf te geloven dat alle betrokkenen waardevolle nieuwe inzichten hebben opgedaan, die hun (wereld van de) kunst in de toekomst ten goede zullen komen.