Een draagbaar thuis – Lara Bongard over haar werk The Girl Who Crossed the River with a Tablecloth

Wanneer stof zich ophoopt op wat vergeten is, verdwijnen ook dromen en kleuren onder het oppervlak. Ik vraag me af of verhalen écht verloren gaan, of alleen niet worden herinnerd? Misschien bestaat het verleden pas als het erkend wordt, als het weer wordt gezien, aangeraakt—afgestoft. Misschien is er dan pas de mogelijkheid voor een voorzichtige reconstructie, zelfs als het gebeurde onherstelbaar lijkt.

Mijn opa Wladimir (Willy) overleefde de Holocaust in Nederland door onder te duiken. Volgens mijn oma was hij nooit volledig uit zijn schuilplaats gekomen. Hij wilde de rest van zijn leven onzichtbaar blijven. Ik had als het ware een ‘opgevouwen’ verleden geërfd – onvolledig, kleurloos, afgesneden. Er waren geen verhalen of herinneringen waarmee ik me kon verbinden. Geen familieleden die ik kon herkennen, ze waren gezichtsloos en naamloos. Toch had ik het gevoel dat ik een rusteloos gewicht met me meedroeg, dat ik altijd ‘plaatsloosheid’ noem – een gevoel van je overal en tegelijkertijd nergens thuis voelen. The Girl Who Crossed the River with a Tablecloth is een persoonlijke queeste naar mijn versplinterde wortels in het voormalige Russische Rijk (het huidige Oekraïne), om een dieper begrip te krijgen van mijn eigen plek in de wereld. Met dit project doorbrak ik de generatiestilte om te zoeken naar de onzichtbare werelden van mijn voorouders. Ik ontdekte onder het oppervlak, voorbij de verwoesting en vernietiging, een heel reservoir aan verhalen.

Mijn overgrootvader Mordko Bongard ontsnapte in 1911 aan de pogroms en aanhoudende ontberingen van Joden in het Russische Rijk. Met een geborduurd sjabbat tafelkleed in zijn handen stak hij de rivier over, op zoek naar een beter leven. Hij verliet zijn familie en gemeenschap en keerde nooit meer terug. Zijn weg was getekend door migratie, ballingschap en staatloosheid. Uiteindelijk bereikte hij België en later Nederland, waar hij zijn naam veranderde naar ‘Mark’ en zijn verhalen diep in de grond begroef. Het tafelkleed was het enige aandenken aan zijn vroegere leven.

Het tafelkleed was getuige van de verdrijving en versplintering van mijn familie tussen Oost en West. Het draagt de verhalen van een verloren thuis, de immigrant, de ontheemde en de vergetene. Jarenlang lag het opgevouwen in een kast tussen het stof van een ver verleden. Totdat ik het meer dan 100 jaar later ontving – het enige overgebleven erfstuk van de uitgewiste wereld van mijn voorouders. Het voelde alsof ik erop had gewacht. Het verbaasde me hoe helder en kleurrijk de garen nog waren. De tijd had het nauwelijks aangetast, ondanks de gebroken geschiedenis die het draagt. Voor het eerst voelde ik een tastbare verbinding door de tijd heen, alsof ik een sleutel had ontvangen waarmee ik het verleden voorzichtig kon ontvouwen.

Ik onderzocht historische bronnen over de verdwenen Joodse wereld in Oost-Europa, bekend als het Paalgebied.[1] Ik erfde een familiekroniek en deed uitgebreid onderzoek in staats- en familiearchieven. Verzamelde getuigenissen, foto’s, brieven en archiefmateriaal. Reconstrueerde stambomen. Verdiepte me in Jiddische verhalen, mythes, symbolen en legenden – die ik vertaalde naar textiele dragers, uitgevouwen kaarten en landschappen. Ik spoorde uitgewaaierde familieleden op en ging naar Israël om ze te ontmoeten. Samen met mijn vader reisde ik in maart 2020 naar Oekraïne, op zoek naar een spoor van bestaan van onze voorouders, maar alles was uitgewist. De namen van dorpen waren vervangen door Sovjetnamen en niemand had van een Joodse begraafplaats gehoord. Er was een nieuwe wereld opgebouwd, terwijl een oude wereld onder de grond was verdwenen.

Ik besefte dat ik verder moest kijken dan het lege landschap. Hoe meer ik de duisternis verlichtte, hoe meer kleur en leven ik vond in wat ik dacht dat totale afwezigheid was. Het gevoel van ‘thuis’ waar ik naar zocht, bleek niet beperkt tot één specifieke plek, maar was te vinden in al die verspreide puzzelstukjes. Ik ontdekte dat ‘thuis’ fluïde en draagbaar is, iets dat voortdurend in transformatie is. Door mijn eigen beeld van het verleden te reconstrueren, vond ik een gevoel van verbondenheid in mijn plaatsloosheid en herkende ik hoe meerdere verhalen zich in mijzelf verenigen. Het tafelkleed groeide uit tot een symbool van het leven: eten delen met familie door de tijd heen, het verbinden van Oost met West, de generaties, en diversiteit aan culturen die wij als familie vertegenwoordigen. Geleidelijk aan werd dislocatie een draagbaar thuis.

Het project resulteerde in een multidimensionaal werk: een met elkaar verweven multimedia-installatie en publicatie die een dynamische herinneringsruimte vormen. Ik herschiep het leven van de geïsoleerde sjtetl’s van mijn voorouders en creëerde een cyclus van verhalen gebaseerd op de Hebreeuwse maankalender. Deze fictieve verhalen vermengen zich met mijn persoonlijke reisverhalen, waardoor meerdere werelden, plekken en tijden samensmelten, zoals het volgende fragment dat het werk voelbaar maakt:

“When the time came to leave once again, they would wrap up their beloved shtetl. The same fabrics that were used for preserving, conserving and protecting were now used for packing, wrapping and leaving. Both actions were as obvious and inevitable as the written pages of their life story. And so, once again, they would fill their knapsack with the colour of their memory – until beauty and refugee were reconciled. Time after time, they folded and unfolded the world they kept in their hearts, their home; transforming absence to colour wherever they would go.”

Wat begon als een persoonlijke zoektocht voor mijn familie, een getuigenis, een manier om dichter bij hen te komen en mijn eigen identiteit beter te begrijpen, groeide uit tot een verhaal waarin velen zich herkennen. Mijn hoop is dat The Girl Who Crossed the River with a Tablecloth laat zien dat plaatsloosheid een bron van rijkdom kan zijn, niet een tekort. Door de veelvoud aan verhalen te omarmen die onze identiteiten vormen, geven we nieuwe betekenis aan het begrip ‘thuis’ in de wereld. Fictie en storytelling hebben de kracht om het onzichtbare, verzwegene en onuitgesprokene te transformeren en opnieuw te vertellen, waardoor nieuwe verhalen ontstaan die verbinden, en gedeelde toekomstperspectieven bieden. Onze generatie heeft de ruimte om de wonden uit het verleden onder ogen te zien, iets wat onze ouders en grootouders vaak niet hadden. Dit vereist moed en kwetsbaarheid, niet alleen voor onszelf, maar ook voor de generaties die na ons komen.

—

De publicatie wordt in september 2023 gepubliceerd door Art Paper Editions. De tentoonstelling loopt nog tot 1 oktober 2023 in het Joods Museum in Amsterdam, in samenwerking met curator Judith Hoekstra. De tentoonstelling is mogelijk gemaakt met steun van het Amsterdams Fonds voor de Kunst, LUCA Breakout en het Joods Jongeren Fonds.

[1] Het Paalgebied (1791-1917). Een afgebakend gebied binnen het Russische Rijk waar Joden verplicht werden te wonen, dat zich uitstrekte van de Baltische Zee tot de Zwarte Zee.