Een vaas, een fallus en een lichtvoetig verzet tegen preutsheid – over het werk van Chris Rijk in Museum W

Die spanning zoeken we in Museum W bewust op: een jaar lang worden ruim dertig keramische werken van Chris gepresenteerd, verspreid door de historische en religieuze collectiepresentatie van het museum in Weert. Het museum nodigt Chris specifiek uit voor deze tentoonstelling vanwege zijn ontwapenende benadering van thema’s als seksualiteit, mannelijkheid en consumentisme, waarmee hij de draak steekt met fatsoen, schaamte en de ongeschreven regels rondom intimiteit en verlangen.

Museum W is een museum voor cultuurhistorie en hedendaagse kunst. In 2022 opende het museum zijn deuren na een grondige renovatie en herinrichting. De rijke collectie bestaat hoofdzakelijk uit religieuze kunst, aangevuld met een bescheiden verzameling hedendaagse kunst. In de vaste collectiepresentatie worden oude en nieuwe kunstwerken naast elkaar getoond, verdeeld over tien universele thema’s die essentiële aspecten van het menselijk bestaan belichten en bijdragen aan onze identiteit. Denk aan het lichaam waarmee je geboren wordt, het gezin waarin je opgroeit, de regio en machtsstructuren waarin je leeft. Maar ook aan de verhalen die je meekrijgt, het werk dat je doet, de ontspanning die je zoekt, de feesten die je viert en de invloed van ziekte, lijden en uiteindelijk de dood. Als curator stel ik mijzelf regelmatig de vraag: in hoeverre zijn deze thema’s werkelijk universeel? Door het gebruik van de term ‘universeel’ suggereert de presentatie een algemene herkenbaarheid – iets wat voor iedereen zou moeten gelden. Maar voelt iedere bezoeker zich daadwerkelijk gerepresenteerd door de kunst die in het museum te zien is? De thema’s mogen dan universeel zijn, de kunstwerken die ze verbeelden zijn dat vaak niet. Door de historische achtergrond van de collectie bestaat het grootste deel van de werken immers uit kunst van witte, mannelijke, heteroseksuele kunstenaars. In de drie jaar dat ik nu in het museum werk, bestaat de programmering van hedendaagse kunsttentoonstellingen daarom bewust uit kunstenaars die het verhaal van Museum W verrijken en bevragen. Zo toonde Joyce Overheul feministische textielkunst, bracht Aline Thomassen het vrouwelijke perspectief naar voren, en liet Bom Noh een werk zien over de culturele toe-eigening van het Boeddhabeeld. 

Als queerpersoon voel ik mezelf ook niet gerepresenteerd in de museale presentatie. Ik ben geen Limburger, geen katholiek en niet religieus – maar ik ben wél queer. Terwijl de eerste drie identiteiten nadrukkelijk aanwezig zijn in het museum, is het laatste perspectief slechts in beperkte mate vertegenwoordigd. Juist daarom vind ik het extra spannend dat het werk van Chris een jaar lang als interventie wordt gepresenteerd binnen de vaste collectieopstelling van Museum W. Bij ieder thema voegt Chris één of meerdere werken toe. Zijn interventies verdiepen en versterken de bestaande verhaallijnen, maar openen ook een nieuw perspectief: dat van iemand die buiten de normatieve kaders valt. Hoe kijkt iemand uit de queergemeenschap naar deze universele thema’s? En hoe verhoudt dit perspectief zich tot een samenleving waarin heteronormativiteit vaak de standaard is? De maatschappij – en daarmee de kunstwereld – vertrekt nog te vaak vanuit een heteroseksueel ideaalbeeld, wat leidt tot onbegrip, uitsluiting en discriminatie van wie daar niet in past, of er bewust van afwijkt.

Het werk Rijk gedecoreerde vaas met deksel, dat wordt getoond in de themazaal ‘Lichaam’, is een belangrijk werk binnen het oeuvre van Chris. Het toont een sierlijke vaas met een deksel waarop een erecte penis omhoogsteekt. De vaas is geïnspireerd op het werk van schrijver Gerard Reve, die bekend stond om zijn voorliefde voor synoniemen voor het mannelijk geslachtsdeel. In lijn daarmee is de vaas rijk beschilderd met talloze benamingen voor de penis. Enerzijds riep dit expliciete werk binnen het museumteam direct de vraag op hoe het publiek erop zou reageren. Anderzijds sluit het krachtig aan bij het narratief van deze themazaal en versterkt het de onderliggende boodschap. De rode draad in deze zaal is dat naaktheid de puurste vorm van het lichaam verbeeldt. In de klassieke oudheid werden goden al naakt afgebeeld. Later, toen de kerk het volwassen naakte lichaam begon te associëren met seksualiteit en zondigheid, raakte het afbeelden ervan in diskrediet. Pas aan het eind van de negentiende eeuw keert het naakt voorzichtig terug als onderwerp in de beeldende kunst. Toch blijft naaktheid voor veel mensen onlosmakelijk verbonden met seksualiteit. Hoewel er in de privésfeer een levendige belangstelling bestaat voor pornografische beelden, wordt het publiekelijk vertonen ervan vaak als ongepast beschouwd. 

Toch blijft de vraag hangen: hoe gaat het publiek reageren op zo’n uitgesproken beeld? Zijn we bang voor ongemak, afkeuring, of raakt het iets wat mensen liever niet onder ogen komen? Tijdens de voorbereiding van de tentoonstelling is zorgvuldig nagedacht over de positionering van de vaas in de zaal. Het werk wordt tentoongesteld naast het schilderij Zittend naakt (1926) van Jan Sluijters. Daarbij is bewust gekozen om de vaas niet vóór het portret van de naakte vrouw te plaatsen — wat zou kunnen leiden tot een compositie waarin de penis zich in haar gezicht bevindt — maar ernaast. Op die manier wordt voorkomen dat de combinatie uitsluitend in een seksuele context wordt gelezen. Een geseksualiseerde interpretatie bij een kunstwerk waarin een fallus zo nadrukkelijk aanwezig is ligt immers op de loer. Daarnaast is er het risico dat de vaas automatisch als ‘homokunst’ wordt gecategoriseerd, simpelweg omdat Chris openlijk queer is. Daarmee dreigt de inhoud van het werk gereduceerd te worden tot een uiting van seksuele oriëntatie, terwijl het thema en de beeldtaal een bredere maatschappelijke relevantie hebben. Bovendien raakt zo’n lezing aan hardnekkige stereotypen, waarin homo- of queercultuur nog te vaak wordt geassocieerd met overdreven seksualiteit en promiscuïteit. Zulke aannames doen geen recht aan de gelaagdheid van het werk, noch aan de diversiteit binnen de queergemeenschap zelf. De penis is daarbij niet alleen op homodating-app Grindr alomtegenwoordig; ook binnen de heterowereld is de dickpic tegen wil en dank inmiddels een alledaags fenomeen geworden, dat vooral vrouwen ongevraagd wordt toegestuurd. Wat het werk vooral doet, is de toeschouwer op humoristische wijze confronteren met zijn eigen ongemak en de vaak krampachtige omgang met naakt en seksualiteit. Daarnaast wordt de fallus ook gezien als symbool voor het patriarchaat – het systeem waarin vooral heteromannen historisch gezien de macht hebben en normen bepalen. Tegelijkertijd maakt het werk diezelfde fallus ook een beetje belachelijk. Door de veelheid aan Reve’s synoniemen krijgt het geslachtsdeel iets potsierlijks. Dat roept de vraag op of het hier gaat om een eerbetoon of juist een subtiele ondermijning van het patriarchale machtsvertoon. Misschien is het wel allebei, een lollige ode die tegelijkertijd ongemakkelijk maakt.

Die dubbelzinnigheid zit niet alleen in dit werk, maar is typerend voor het hele oeuvre van Chris. Zijn werk balanceert voortdurend tussen ernst en ironie, tussen kritiek en plezier. Door bewust gebruik te maken van clichés en kitsch – waarbij de vaas met penis een slim gekozen cliché en een veelzeggend, beladen symbool is – creëert hij een beeldtaal die herkenbaar en ontregelend is. Kitsch en clichés dragen bij aan een gelaagde betekenis, ze zijn toegankelijk voor iedereen – van hoog tot laag – maar roepen tegelijk verwarring en frictie op, juist omdat de achterliggende intentie niet altijd duidelijk is. Niet voor niets verwijst Chris regelmatig naar Gerard Reve, die eveneens speelde met dubbelzinnigheid en het triviale en alledaagse met opzet tot kunst verhief. De verwijzingen naar Reve krijgen in Museum W een extra betekenislaag. De schrijver woonde en werkte in de jaren zeventig enige tijd in Weert. Zijn blijvende aanwezigheid in het culturele geheugen van de stad blijkt onder meer uit zijn populariteit onder inwoners en het feit dat er nog altijd een Reve-stadswandeling te boeken is. Ook in een ander werk binnen de tentoonstelling verwijst Chris naar een voor Weert bijzondere figuur: de Zangeres Zonder Naam, van wie een portret op een bord te zien is in de themazaal ‘Weert’. In de laatste jaren van haar leven woonde zij in Stramproy, een dorp in de gemeente Weert. Haar aanwezigheid in de tentoonstelling krijgt zo een extra regionale lading. Reve en de Zangeres Zonder Naam hadden bovendien een bijzondere band. Mede dankzij hem transformeerde haar imago van eenvoudige volkszangeres naar cultfiguur. Hij bewonderde haar werk en omschreef het als een “ruimhartig pardon voor kitsch” – een omschrijving die ook bijzonder goed past bij het werk van Chris.

Sinds de heropening stelt Museum W vragen – de W staat namelijk niet alleen voor Weert, maar ook voor wie, wat en waarom. Deze existentiële vragen zijn vrijwel altijd terug te voeren op de thema’s zingeving en identiteit, twee begrippen die in het museum een centrale rol spelen. In de thematische zalen staan vragen centraal als: ‘Wat maakt jou tot wie je bent?’ en ‘Wie ben jij, en wie is de ander?’ Door de tentoonstelling van Chris wordt nu ook de queeridentiteit in dit reflectieve kader geplaatst. Want hoe kun je de vraag ‘Wie is de ander?’ beantwoorden als die ander nauwelijks zichtbaar is in het museum? Wanneer een museum de ambitie uitspreekt om universeel te zijn – en daarmee toegankelijk voor een breed en divers publiek – is het belangrijk om stil te staan bij wie er wordt gerepresenteerd en welke kunstwerken worden getoond. Met de tentoonstelling van Chris waait een eigentijdse, non-conformistische wind door het museum, die het bestaande verhaal verrijkt, bevraagt en in beweging brengt. Hij zoekt verbinding met de gepresenteerde thema’s, maar verstoort tegelijk het bestaande verhaal door – wars van conventies – op speelse en eigenzinnige wijze de steeds strakker wordende normen rond macht, mannelijkheid, seksualiteit, preutsheid en consumentisme ter discussie te stellen.

—

De tentoonstelling Chris Rijksmuseum is nog tot en met 20 september 2026 te zien in Museum W in Weert.