Gewapende dienstbaarheid – over La Servidumbre van Sandra Eleta

‘Wie zou ze echt graag neer willen schieten?’ is wat Sandra Eleta zich afvroeg terwijl ze de Panamese Romy fotografeerde. Het model poseerde met een wapen dat in de kast werd bewaard voor het geval ze zichzelf moest kunnen verdedigen. De foto van de bediende werd genomen ten tijde van de Amerikaanse invasie van Panama in 1989. Op de achtergrond kijkt de vrouw des huizes vanaf een schilderij naar de dienstbode die zich met het geweer opstelt. De blik van het model is intens en krachtig, een oogopslag die de fotograaf nog niet eerder bij haar had gezien.

Eleta geeft een podium aan vrouwen die veelal over het hoofd worden gezien. Met de serie La Servidumbre (vertaald: het servituut; de dienstbaarheid) portretteerde Eleta twee generaties Spaanse en Panamese bedienden. Voordat ze hen fotografeerde, zorgde ze dat ze hen goed leerde kennen door langere tijd met hen samen te wonen. Zo ontstond er een vertrouwensband tussen fotograaf en model, die maakte dat hun gelaagde, complexe identiteit zich vertaalde naar de foto’s.
Eleta vertelt dat ze een verschil zag tussen de twee generaties werkers die ze leerde kennen. De oudere generatie identificeerde zich met hun werk; ze maakten geen onderscheid tussen hun rol als dienaar en wie ze waren. De jongere generatie leek dit anders te zien: ze stelden meer vragen over hun eigen identiteit en bevroegen hun positie als werknemer.

In de portretten die Eleta maakte van bedienden in de Panamakanaal-zone is een directe invloed van de kolonisatie van de Verenigde Staten op het Panamese gebied te ontwaren. Tussen 1903 en 1979 was het gebied in handen van de Verenigde Staten en waren Panamezen alleen welkom in de VS als dienstverlener. In Edita is een dienstmeid in uniform te zien. Nonchalant leunt ze achterover op de stoel met haar kin omhoog. Ze houdt haar stoffer vast alsof het een scepter is. Dit is een houding die we niet zijn gewend van beelden van bedienden. Toch schuilt er achter deze trots en zelfvertrouwen een andere kant die verwijst naar haar positie: in haar blik zijn vermoeidheid en spanning zichtbaar. Haar houding is niet volledig ontspannen, misschien omdat ze zich ervan bewust is dat de stoel waarop ze zit niet van haar is, evenals het huis waarin ze elke dag hard aan het werk is.

Eleta wil met haar werk, dat balanceert tussen documentairefotografie en sociale statements, de realiteit weergeven. Omdat je volgens de kunstenaar met een digitale camera makkelijk situaties kan ensceneren, gebruikt zij alleen analoge fotografie om de situatie zo echt mogelijk weer te geven. Door het beeld niet te ensceneren speelt het moment een grote rol in het beeld, zoals bij Romy waar de foto op het juiste ogenblik is genomen om de veelzeggende blik van het model te vangen. Zo legt de fotograaf een confronterende en rauwe werkelijkheid vast.