Keurslijf

Radio Luxembourg: Echoes across borders toont werk van tien vrouwelijke Europese en Amerikaanse kunstenaars. Ze maken deel uit van de collectie en zijn vrijwel allemaal gemaakt na 1990. Het langst bleef ik staan bij de installatie Controlled Memory Loss (2009-2010, het werk hoort bij een serie onder die titel) van de Tsjechische Eva Kot’átková. Die bestaat uit twee delen: een soort maquette in de vorm van een zwarte blokkendoos met kleine, soms herkenbare voorwerpen op tafels en in vitrines en een ander deel dat wordt gevormd door collages op een plank aan de muur. 

Vooral de maquette vond ik mooi. Een van de voorwerpen is een miniatuurkast waarin houten blokken zich een weg naar buiten banen. Alsof een miniatuurmens het deurtje met alle macht had willen sluiten. In het rechterdeurtje ook nog drie tralies. Op een andere tafel twee houten boxen, door een tunnel verbonden, en halverwege de tunnel in ‘het dak’ een halfopen klepje. De maquette nodigt uit om alles van verschillende kanten te bekijken. Een stoel op een verhoging die doet denken aan een umpire’s chair langs een tennisbaan. Een kleine kooi met een klein klaslokaal erin.

Het is allemaal wat macaber, maar ik vraag mij af of kinderen dat meteen waarnemen. Misschien zijn de voorwerpen door hun omvang in de eerste plaats grappig. In elk geval begreep ik waarom het meisje – ze was met een groep van meerdere volwassenen de zaal binnengekomen – meteen naar de maquette liep. Met een voorwerp begon te spelen. Ik begreep ook waarom de suppoost haar en haar begeleiders begon toe te schreeuwen. Later voelde zijn boosheid wat ongemakkelijk, vooral omdat hij weer begon te schreeuwen toen de groep voor de tweede keer langs het werk liep, haastig op weg naar de uitgang, hun museumbezoek al voorbij. Een van de volwassenen hield de hand van het meisje vast, maar kennelijk vond de suppoost dat niet veilig genoeg. Een half uur later dreigde een herhaling. Een ander meisje, opgetild door haar vader, stak haar hand al uit, waardoor de suppoost weer tot afstand moest manen.

Controlled Memory Loss gaat deels over huiselijkheid, je ergens veilig wanen. Het eerste meisje voelde zich in dit halflege museum thuis genoeg om met de voorwerpen te willen spelen. Maar de tralies, doorkijkjes, halfopen deuren en luikjes roepen ook een surrealistisch gevoel van onvrijheid op, hoe speels de attributen ook zijn. De zwarte tafels en vitrines, die de kleine voorwerpen uitstallen, verwijzen naar de strakheid en eenvormigheid van collectivistische woningbouw uit de tijd van het communisme, lees ik in de folder bij de tentoonstelling. Huizen die een verlengstuk waren van ideologie en die hun bewoners niet alleen veiligheid verschaften, maar ook in het gareel hielden, interpreteer ik. Politieke tegenstanders werden in Tsjecho-Slowakije thuis in de gaten gehouden, wat de destijds verboden speelfilm Ucho (Het oor) uit 1970 mooi in beeld brengt. 

Een gevoel van inkapseling komt vaker terug in het werk van Kot’átková. Een van haar bekendere werken, Asylum (2013), is een installatie die de dromen en visioenen van psychiatrische patiënten verbeeldt. Net als in Controlled Memory Loss komt er een kooi in voor, maar ditmaal met een arm erin, een arm die door een gat in de tafel de kooi in kruipt. Een video uit 2008, Sit Up Straight, toont vier kinderen op een stoel. Ze worden in bedwang gehouden door houten structuren om en over hen heen. Supervisie, controle, opvoeding, het lichaam en de rol van ideologie en (mentale) instituten: het werk van Michel Foucault is een referentiekader voor Kot’átková. 

Die middag in het Mudam toonden de kinderen dat onbedoeld aan. Het museum disciplineert – niet rondrennen, niet te dichtbij komen, zeker niet aanraken. De suppoost hield mij ook in de gaten en juist omdat ik zijn waakzame blik voelde werd het bijna verleidelijk om toch even extra aandachtig over de maquette heen te buigen. Ergens vermoedde ik dat de kinderen niet zozeer werden aangetrokken door de speelse macabere vormen in het kunstwerk van Kot’átková, maar eerder doordat ze aanvoelden dat deze maquette extra goed in de gaten werd gehouden.

Thuis bladerde ik door de Imcomplete Encyclopedia of Touch, een dik fotoboek met analoge foto’s uit privé-albums van mensen die altijd iets aanraken. Gordijnen, grafstenen, vliegtuigen, cactussen, nep-dieren op straat: dat al die dingen ooit werden aangeraakt vind ik niet zo curieus. Wel dat in alle gevallen iemand de moeite nam het te fotograferen. Incompleet is de juiste toevoeging. Eigenlijk laat de encyclopedie ook zien welke foto’s ontbreken. Wat niet mag worden aangeraakt. Geen foto’s van mensen op straat die met hun blote handen hondendrollen betasten. Geen foto’s van mensen in musea die aan kunst zitten. Wat vinden mensen te vies om aan te raken? En wat te heilig? 

Een echte encyclopedie van de aanraking ziet er voor mij anders uit. Dat zou geen boek zijn, maar iets tastbaars zoals de installatie van Kot’átková. Alleen dan uit de voegen gegroeid. Een installatie die door de ruimte heen meandert. Kleine voorwerpen op tafels en in vitrines, gemaakt van verschillende materialen, van glas, klei, textiel, koeienhuid en reptielenschubben. Alles mag je betasten, beetpakken, van alle kanten bekijken of in je mond stoppen. Zaal na zaal, gebouw na gebouw, totdat je niet meer kan.