Kunstdocent als zorgprofessional?

Toeval 1. Ik zie een gigantische vaas met bloemen van Maria Pask in kunstruimte Nest in Den Haag. Zorg en collectiviteit zijn belangrijke thema’s in haar kunstpraktijk. Zo verzorgt Pask de tuin van enkele ouderen en maakt ze van de bloemen die daar groeien boeketten die ze in een kerk uitdeelt aan de queer gemeenschap (Cluitmans, 2021). De begeleidende publicatie vermeldt dat Pask zich baseert op Mierle Laderman Ukeles’ Manifesto for Maintenance Art. Hierin bepleit de kunstenaar dat schoonmaken en verzorgen creatieve strategieën kunnen zijn: “my working will be the work” (1969, p.3). Het manifest is een activistisch commentaar op het stereotype van de individualistische (mannelijke) kunstenaar die vooral gericht is op het doen van briljante dingen, maar die aspecten als schoonmaken, wassen en zorg voor een gezin volledig uit beeld houdt.

Toeval 2. Bij het opruimen van mijn boekenkast moet ik denken aan Pask en Ukeles als ik stuit ik op project Repair van de Zwitserse kunstenaar Roland Roos, die als een soort elfje allerlei kleine reparaties verricht in de buurt (Klanten, 2011). De foto’s die hij hiervan maakt verkoopt hij voor 320 Francs – de gemiddelde kostprijs van een reparatie. Collega Melissa Bremmer en ik voelen verwantschap tussen bescheiden, ‘verzorgende’ kunstenaars en het vak van (kunst)docent. Immers, veel docenten hebben ook de neiging om anderen in plaats van zichzelf te laten schitteren. Wij besluiten dan ook een opdracht aan onze module Teacher as conceptual artist toe te voegen: ‘Maak een werk vanuit de gedachte dat kunst een vorm van ‘care’ kan zijn. Ga hiervoor gedurende deze middag in interactie met Amsterdam-Oost en haar bewoners.’

Toeval 3. Wanneer masterstudenten de ‘care-opdracht’ uitvoeren stormt het verschrikkelijk. De ijskoude wind raast zo ongenadig om ons gebouw op het Marineterrein, dat we ons afvragen of het wel verstandig is om studenten de straat op te sturen. Toch blijkt de storm precies hét ingrediënt dat de opdracht relevantie geeft. Studenten rapen omgevallen scooters op, bieden kletsnatte voorbijgangers koffie aan of duwen fietsers tegen de wind in de steile brug op.

De module Teacher as conceptual artist loopt van januari tot juni 2022 en bestaat uit drie delen. Vanuit de gedachte van een ‘emergent’ of ‘living curriculum’ (Grotzer, Vaughn & Wilmot, 2019), wordt er continu gereageerd op de actualiteit, waarbij de regie steeds meer wordt overgedragen van de docenten op de masterstudenten.
In het eerste deel raken studenten bekend met de theoretische uitgangspunten van educatie als een artistieke praktijk. Aan de hand van o.a. Lucero (2011), Ward (2013) en Bremmer, Heijnen & Kersten (2020) wordt uitgediept vanuit welke kunsttheoretische en pedagogische visies een kunstpraktijk tevens een lespraktijk kan zijn ­– en vice versa. Via lezingen van Andrea Palašti, Annette Krauss en Maarten Bel maken studenten ook kennis met actuele praktijken op het snijvlak van kunst en educatie Daarnaast voeren ze korte kunst/educatieve opdrachten uit. Deze opdrachten zijn gebaseerd op de zes ‘modes’ van Jorge Lucero: School as material, Use closeness, Accumulate, Co-construct, Embrace invisibility en Present narratives. De modes zijn artistieke strategieën die kunstdocenten helpen “to live simultaneously as a teacher and an artist” (Lucero, 2018, p. 1).
In het tweede deel van de module voeren studenten minimaal twee kunsteducatieve experimenten uit die gebaseerd zijn op één van de zes modes. De experimenten kunnen uitgevoerd worden in elke mogelijke sociale context waarin een vorm van interactie of overdracht plaatsvindt: in een school, in een culturele instelling, in de openbare ruimte of zelfs binnen het gezin. De experimenten worden gedocumenteerd en vormen de basis voor het derde onderdeel van de module.
De opdracht ‘cureer en organiseer een prikkelende publieke presentatie op een originele locatie rondom jullie kunst/educatieve experimenten’ vormt het derde en laatste deel. De module wordt nu in hoge mate geleid door de studenten, die zich hebben onderverdeeld in vier werkgroepen: Organisatie, financiën en curatie, Locatie en vormgeving, Events, publieksbegeleiding en educatie en Communicatie en publicatie. De groepen krijgen ondersteuning van experts uit het werkveld: Rita Ouédraogo (curatie), Setareh Noorani & Jelmer Teunissen (tentoonstellingsontwerp), Liesbeth Swings (publieksparticipatie) en Loes van Esch (grafisch ontwerp).

Het is waarschijnlijk géén toeval dat studenten Who Cares kiezen als centraal uitgangspunt voor het eindevent dat ze organiseren als afsluiting van de module Teacher as conceptual artist. Zonder dat ze het van elkaar weten, blijkt ‘zorg en onbezorgdheid’ een rode draad die door vrijwel al hun experimenten loopt. Natuurlijk zal onze care-opdracht in het noodweer van enige invloed zijn geweest, maar de ingrijpende rol van twee jaar Corona-virus is waarschijnlijk een voor de hand liggender reden.
Waar sommigen voorspellen dat de post-Corona-tijd het karakter krijgt van een nieuwe roaring twenties vol hedonisme en huidhonger (Christakis, 2020), zien filosofen als Horvat (2021) de pandemie juist als een oproep tot persoonlijke en maatschappelijke herbezinning. Met name deze laatste invalshoek lijkt in de kunsten aan te slaan, geïllustreerd door een stortvloed aan initiatieven waarin “zorg voor jezelf, de ander en je omgeving” (Ruigrok, 2022) nader onderzocht worden. Terecht vraagt Bekkering (2021) zich af of kunstenaars wel de nieuwe zorgwerkers moeten worden in een steeds onverschilliger neoliberale wereld. Zij verwijst daarbij naar Fokianaki (2020) die opmerkt dat de kunstwereld met haar vele onderbetaalde freelancers en hyper-intellectuele programmering zelf ook niet bepaald een toonbeeld van zorgzaamheid is. Wat dat betreft is het interessant dat kunsteducatoren zich met Who Cares ook in het discours mengen.
Kunsteducatoren zijn eraan gewend met zorgvuldigheid te opereren in werelden die hen soms met desinteresse (onderwijs) of dedain (kunst) bejegenen. De pandemie heeft de urgentie van onderwijs op basis van offline menselijk contact wereldwijd voelbaar gemaakt. Als de kunstwereld zich nu ook wil toeleggen op het faciliteren en onderhouden van ‘zorgzame relaties’ dan zouden kunsteducatoren wel eens de beste intermediairs kunnen zijn om die twee domeinen te verbinden.

Literatuur

Bekkering, P. (28 januari 2021). Kunst, care en webinars. Mister Motley. https://www.mistermotley.nl/kunst-care-en-webinars/

Bremmer, M., Heijnen, E., Kersten, S. (2021). Teacher as Conceptual Artist. International Journal of Art and Design Education. 40(1), 82-98.

Christakis, N. A. (2020). Apollo’s arrow: The profound and enduring impact of coronavirus on the way we live. Londen: Hachette UK.

Cluitmans, L. (2021). Essay. In E. Burgering & H. Ten Cate (Eds.), Is it possible to be a revolutionary and still like flowers? (pp. 5-19). Den Haag: Nest.

Fokianaki, i. (November 2020). The Bureau of Care: Introductory notes on the care-less and care-full. E-Flux Journal. (113), 1-11. https://www.e-flux.com/journal/113/359463/the-bureau-of-care-introductory-notes-on-the-care-less-and-care-full/

Grotzer, T., Vaughn, D., & Wilmot, B. (2019). The Seven Principles of Living Curriculum. https://www.nais.org/magazine/independent-school/spring-2019/the-seven-principles-of-living-curriculum/

Horvat, S. (2021). After the Apocalypse. Cambridge: Polity Press.

Lucero, J. (2011) Ways of being: Conceptual art modes of operation for pedagogy as contemporary art practice. Unpublished PhD dissertation, Pennsylvania State University, PA.

Lucero, J. (2018) Wall text. Amsterdam: Lectoraat Kunsteducatie.

Klanten, R. (2011). Art & Agenda: Political art and activism. Berlijn: Gestalten Verlag.

Ruigrok, I. (26 april 2022). Care full care. Art Utrecht. https://artutrecht.com/open-call-voor-kunstenaars-kunstroute-care-full-utrecht/

Ukeles, M. L. (1969). Manifesto for maintenance art. https://queensmuseum.org/wp-content/uploads/2016/04/Ukeles-Manifesto-for-Maintenance-Art-1969_5-pages.pdf

Ward, H. (2013). Teaching as an artistic practice. [Doctorate by public works]. Londen: Middlesex University.