Onderdak voor zwarte gaten

Filosoof Timothy Morton heeft het over dezelfde ‘zwarte gaten’ wanneer hij de term hyperobjects introduceert; gegevens die zo ‘groot’ zijn en zulke wijdverspreide tentakels hebben dat ze het menselijke voorstellingsvermogen overstijgen.  De financiële crisis, klimaatverandering en de vluchtelingensituatie. De alomvattendheid van deze kwesties duizelt ons. Vaak door onszelf in gang gezet – denk aan het financiële systeem of algoritmes – zijn deze hyperobjects uit de voegen gegroeid tot actoren met een eigen wil. Als google ons vertelt wat we morgen kopen en Parship voorspelt hoe onze ideale partner eruitziet, wie controleert nu dan eigenlijk wie? 

Het lijkt onmogelijk te beginnen denken over een oplossing wanneer je het probleem niet eens echt kunt grijpen. Het Speculatief Realisme betekende om deze reden in 2007 een belangrijk moment binnen de filosofie. Door de opvatting te doorbreken dat alleen de mens bestaansreden kan geven aan objecten en alleen vanuit het heden het verleden en de toekomst kunnen worden vormgegeven, wordt het mogelijk de communicatie met het hyperobject aan te gaan. Alleen door óók vanuit de toekomst te leren denken kunnen feiten worden (mee) gecreëerd in plaats van hier alleen maar achter aan te hobbelen. Alleen door complexe structuren niet af te wijzen maar juist te kannibaliseren, toe te eigenen en naar de hand te zetten kan vooruitgang worden mogelijk gemaakt. Het is hiervoor nodig een taal en manier van denken te ontwikkelen die in staat is ons huidige voorstellingsvermogen te overstijgen en uit te rekken. Filosoof Thijs Lijster doet een poging wanneer hij, als reactie op ‘postmoderne moord’ op het voorkritische Grote Verhaal en de hiervoor in de plaats gekomen korte verhalen, het concept ‘sterke verhalen’ introduceert. Want wanneer onze problemen groter en ingewikkelder worden en onze antwoorden ten alle tijden moeten voldoen aan bescheidenheid, nuance en zelfkritiek, valt niet te ontkennen dat er sprake is van desastreuze miscommunicatie. Ik interpreteer het sterke verhaal als een stellig gepresenteerde heroriëntatie van “wat is” naar “wat kan zijn”, waarbij het contingente onbekende niet wordt gemeden maar juist omarmd als positief en productief. 

Een betere wereld begint niet bij jezelf..
De doorgaande reactie op de hyperobjects, of zwarte gaten zo je wilt, is er echter vaak een die het onzekere en onbekende juist ontkent of vermijdt. Moe van complexiteit op complexiteit trekt men zich terug in het tastbare, het gekende, het directe en lokale. Een nostalgische fixatie op het ‘nu’. Dit uit zich op verschillende manieren: om te beginnen in een, tegenwoordig veel bekritiseerde, hedendaagse (linkse) attitude die globale problemen kleinschaliger en daarmee tastbaarder probeert te maken. Voorbeelden hiervan zijn de moestuin om het klimaat mee te redden of pleinbezettingen tegen ongelijkheid. Goedbedoelde initiatieven die, precies doordat ze bestaande structuren proberen te omzeilen of ontkennen, niet krachtig genoeg zijn om daadwerkelijke verandering mogelijk te maken. Daarnaast is een ‘grote vlucht inwaarts’ zichtbaar, waarbij verbetering van de wereld wordt ingeruild voor verbetering van het Zelf. Al net zo ongeëngageerd is een soort rigoureus escapisme zoals ik na de afgelopen Amerikaanse verkiezingen een aantal keren op mijn facebookwall voorbij zag komen: “Trump president? Ik verhuis wel naar Mars!”

In het eerste gedeelte van ‘The Act of Magic’ zie ik deze elementen terug, magie als een nostalgisch verlangen naar oude rituelen. The Dissapearance of Media van Jens Brand is een ode aan het werk van Harry Houdini die enorme bekendheid verwierf met zijn verdwijntruc. Naast de installatie hangt een video waarin de impact van Houdini wordt benadrukt, niet alleen in de goochelwereld maar juist ook hierbuiten. “Pulling a Houdini” is bijna universele spreektaal geworden, het werk van de goochelaar heeft duidelijke gevolgen gehad voor het maatschappelijke denken over ‘verdwijnen’, hier zelfs een magische air omheen gecreëerd. In dezelfde zaal wijst The Long Now onze obsessie met het heden aan. Hoe kunnen we iets dat voorbij gaat, in dit geval een zeepbel, zo lang mogelijk rekken en bij ons houden? Naast het verlangen naar verdwijning en nostalgie komt ook de vlucht inwaarts in deze eerste zalen aan bod. Melanie Bonajo’s video Night Soil #1/Fake Paradise toont een groep narcistische excentriekelingen die zichzelf en hun Ayahuasca trip non-stop in selfies proberen vast te leggen. Een treffend voorbeeld van de geïndividualiseerde samenleving waarbij men de ogen op zichzelf richt en daarmee de kop in het zand steekt. Zoals Thijs Lijster op prachtige wijze het essay ‘Zelfhulp als handelswaar’ afsluit: “een betere wereld begint niet bij jezelf, maar bij de wereld.” 

Melanie Bonajo

..maar bij de wereld
Hoe creëren we dan zo’n nieuwe manier van denken, die wél in staat is de confrontatie met onze steeds complexere en onoverzichtelijke wereld aan te gaan? Hiervoor is het belangrijk te erkennen dat we ‘het ongrijpbare’ niet in ons huidige kennisapparaat moeten willen proppen. Dit is, zo heb ik geïllustreerd, niet alleen onmogelijk maar ook onwenselijk. De uitdaging zit erin juist ons kenvermogen stukje bij beetje op te rekken, om zo ‘de zwarte gaten’ in al hun ‘zwartgatigheid’ onderdak te kunnen bieden. We moeten bijvoorbeeld technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen niet als tegenhanger zien van menselijke rationaliteit, maar als een verlengstuk hiervan erkennen. Alghoritmes zijn onderdeel van ons mens-zijn, simpelweg omdat ze uit ons eigen rationele handelen zijn ontstaan en definiëren wie wij zijn. Zoals de Berlijnse filosoof Armen Avanessian stelt in een recent interview in Dewereldmorgen: “Het is noodzakelijk om deze ontwikkelingen niet als een gevaar maar als werktuig te aanschouwen, om zo de complexiteit van de 21ste eeuw het hoofd te kunnen bieden in plaats van tot slaaf te worden gereduceerd door de producten van onze eigen rationaliteit.”   

Waar de meeste kunstenaars in het eerste gedeelte van de expositie nog wel door de bekende bril blijven kijken– zoals Marjolein Dijkman in Cultivating probability voorspelbaarheid tot speerpunt maakt en Hexen 2.0 van Suzanne Treister een poging is hyperobjects letterlijk volledig in kaart te brengen – wordt deze in deel twee eindelijk losgelaten. In twee grote loodsen zijn hier kunstenaars samengebracht die geen redelijkheid en voorspelbaarheid in het ongrijpbare zoeken, maar proberen onredelijkheid en toevalligheid als mogelijkheden te accepteren. Zo laten een aantal werken zien hoe technologie ook rationaliteit bezit, performatieve krachten heeft (RYBN.ORG), de grens tussen machinerie en mens bijna niet meer bestaat (BCL), en robots ook (bovennatuurlijke) zintuigen hebben (Tobias Revell). 

Lijsters stelling dat een betere wereld niet bij jezelf maar bij de wereld begint, echoot door in de achterste twee zalen van STUK. “Illusie maakt hier plaats voor manipulatie. Het einddoel is niet langer verwondering of persoonlijke transformatie, maar een gevoel van ongemak, onrust en machteloosheid ten opzichte van wat we niet kennen of begrijpen”, leest het tekstje bij de ingang. Maar daar blijft het niet bij, op deze plek wordt namelijk juist wel degelijk een (machtige) poging een verhouding aan te gaan met het onbekende. In tegenstelling tot Hexen 2.0 doet bijvoorbeeld Femke Herregraven met Rogue Waves geen poging om de gehele financiële wereld te begrijpen en uit te leggen, maar eert zij momentopnames en vluchtige, irreële fenomenen. 

Het belangrijkste aan het tweede gedeelte van de expositie is dat magie hier niet alleen wordt gezien als betoverend, maar ook als een (strategisch) middel om mee te betoveren. Zodat de zwarte gaten niet alleen over ons regeren, maar wij de zwarte gaten kunnen (mee)manipuleren. Het beste voorbeeld hiervan is het werk van Goldin+Senneby. Voor Zero Magic infiltreerde het Zweedse kunstenaarsduo de economische en financiële wereld. Door zich te verdiepen in de bestaande structuren, zich niet af te laten schrikken door de complexiteit van dit hyperobject, werd het mogelijk een ‘trukendoos’ te ontwikkelen die het mogelijk maakt financiële manipulaties uit te voeren. Het project probeert niet slechts een weergave te geven van een complexe situatie maar durft zich hier ook daadwerkelijk in te begeven. De kunstenaars ontsnappen hiermee aan mijn kritiek op veel hedendaagse kunst die, door over de toekomst en abstractie te praten, het heden niet weet te overstijgen. Het ondefinieerbare willen definiëren is het kapot maken. De enige manier om echt ruimte te laten voor het ongrijpbare is deze op performatieve wijze te benaderen, niet na te jagen maar (mee) te creëren. Zoals Armen Avanessian tijdens de afgelopen Berlijn Biennale, met als thema ‘The present in drag’, Discreet – an intelligence agency for the people oprichtte waarin drie weken lang data-analisten, theoretici en hackers uitnodigde om na te denken over nieuwe codes voor de toekomst. Alleen in zo’n samenkomst wordt kennis ontwikkeld, echte magie is magie in actie. 

Liz Magic Laser

Doorheen de gehele tweede loods dreunt de beat van het fenomenale Stand Behind Me. Deze video-installatie van de performance van Liz Magic Laser is een zwijgende re-enactment van verschillende internationale politici en hun speeches. Terwijl in de tekst in een autocue naast de film voorbij scrolt, telt eigenlijk alleen de magische lichaamstaal die bij de toespraken hoort. Betoverd door de grootsheid op het scherm besef ik me dat we er met alleen een trukendoos niet komen. Zonder overtuiging breng je zelfs de meest interessante inhoud niet aan de man. Zoals baanbrekende ideeën over vrouwenrechten, nucleaire wapens en de apartheid vol ideologisch vuur de wereld werden ingeschoten, hebben ook wij een vleugje magie nodig om onze verhalen extra sterk te kunnen maken. 

The Act of Magic is nog tot morgen (9maart) te zien in STUK in Leuven.