Raam van verwondering – over Ruimten rondom van Georges Perec

Een vriend van mij klaagde er laatst over, boven een kom kaasfondue. Muziek kwam niet meer zo hard binnen, wist hem niet meer te bekoren zoals dat een decennium geleden het geval was. En nu nam hij af en toe een wietcakeje, zette een koptelefoon op, in de hoop zich met de gloed van vroeger te kunnen laten meevoeren door Björk. Dat werkt, overigens.

Dat raam van mij heeft zich nog niet helemaal gesloten. Ik raak absoluut nog in vervoering door nieuwe muziek, een kunstenaar die me vreemd was, of een boek dat zich aan me voorstelt, al gebeurt het dan niet meer zo veelvuldig als vroeger. Niet zo veelvuldig meer, en wellicht niet meer zo intens, niet meer zo aardverschuivend. Misschien is dat ouder worden. Het lijkt soms of ik steeds meer mens wordt, een alsmaar steviger kern ontwikkel, die maakt dat ik standvastiger ben, stabieler, minder makkelijk van de wijs te brengen, maar ook minder eenvoudig mee te voeren.

Een van de kunstenaars die zich in mijn vroeger twintigerjaren in mijn persoonlijke pantheon heeft genesteld is Georges Perec. Vrijwel iedere muzikant, schrijver, filmmaker of kunstenaar die in dat altaar van mij een plek heeft gekregen, heeft die plek weten te behouden.
Specifieker is het zijn werk Ruimten rondom dat een docent van de Gerrit Rietveld Academie me als huiswerk meegaf en zich nogal dwingend in mijn ziel wrikte.
‘Een dagboek van een ruimtegebruiker,’ zo noemt Perec het werk in het motto. Onze leefomgeving wordt constant opnieuw uitgevonden, stelt hij op die eerste bladzijde, maar de ruimte wordt door ons nauwelijks bevraagd, of gelezen. ‘Want wat wij alledaagsheid noemen is niet vanzelfsprekend, maar ondoorzichtig: een vorm van blindheid, een soort verdoving.’

Het boek begint klein en laten we zeggen letterlijk, met een hoofdstuk dat de ruimte van de bladzijde verkent. Daarna volgt het bed. Met ieder hoofdstuk vergroot de schaal van de behandelde ruimte: de kamer, het appartement, het appartementengebouw, de straat, de buurt, de stad, enzovoort. Wanneer Perec over kamers schrijft, stelt hij dat die door de mens in de plaats zijn ingedeeld op basis van functie. Hij constateert: een slaapkamer is een vertrek waarin een bed staat; een eetkamer is een vertrek waarin een tafel en stoelen staan en vaak een dressoir; en later: een kinderkamer is een vertrek waarin je een kind opbergt.

Niet meer dan een wat flauw postmodern spel met taal en betekenis, zou je kunnen stellen, dat Ruimten rondom. En ten dele is dat het ook. Is het in 1974 verschenen boek een ondubbelzinnig product van zijn tijd: het tijdperk van de spelende mens. Want waarom zou iemand bloedserieus uitleggen wat een straat is? Wat deuren zijn?
Anders dan huizen, schrijft Perec, die haast altijd iemand toebehoren, behoren straten niemand toe. En: de straat is een ruimte die – doorgaans in de lengte – door huizen wordt omzoomd; de straat is wat de huizen van elkaar scheidt, en ook wat het mogelijk maakt om van het ene huis naar het andere te gaan, hetzij door de straat te volgen, hetzij door hem over te steken.

Schrijven is spelen, heeft Perec zich eens laten ontvallen in een interview. En dat spel kreeg vaak heel letterlijk vat op zijn werk. Met La disparition schreef hij een roman zonder de letter ‘e’ te gebruiken, de meest voorkomende letter in de Franse taal. Hij schreef het langste palindroom ooit, met een lengte van 1.247 woorden. Ook waagde Perec zich aan het dichten van 11 verzen waarbij ieder vers de tien meest voorkomende letters in het alfabet gebruikt, aangevuld met een van de 16 resterende letters.

Het spel van Ruimten rondom is veel minder nadrukkelijk aanwezig. Er zijn geen dwingende restricties of spitsvondige uitdagingen te tackelen. Perec zoomt simpelweg in op de domeinen die we bewonen, aspecten van ons dagelijks leven waaraan niemand zich kan onttrekken. Er is altijd een huis, een kamer, een stoel, en is dat er niet, dan is er een stoep, een straat, een wijk, een land.

Lange tijd, laten we zeggen bijna twee decennia lang, heb ik niet zo goed geweten wat het nou was dat me zo trof aan Ruimten rondom. Wat ik altijd dacht was dat simpelweg niemand anders zichzelf de opdracht had gegeven tot zulke indrukwekkend gewone analyses te komen. En tijdens het lezen van Perecs gedachten over trappenhuizen en het nationale grondgebied van Frankrijk kon ik me wentelen in een voor mij nieuwe soort rust. In het supergewone bleek genoeg te ontdekken, bewees hij.
Inmiddels heb ik een wat beter antwoord op mijn fascinatie. In Ruimten rondom ontdoet Perec onze dagelijkse omgeving, de doodgewone wereld, van haar vanzelfsprekendheid. In een verkenning in taal onderzoekt hij opnieuw wat onze woningen, buurten, dorpen en steden voor ons kunnen betekenen. Hij laat zien hoe ingekaderd en ingekapseld we zijn. Hoe architectuur bol staat van conventies. Hij heeft het tot zijn taak gemaakt aan die formele, geijkte, doodsaaie basis van ons bestaan te knagen. En daarmee geeft hij ons een groots geschenk waar we een leven lang op kunnen teren. Hij geeft ons de verwondering terug.