Tot er stop gezegd wordt – een bezoek aan Rooms in Marres in Maastricht

AIR 1 is de eerste performance die ik bijwoon op Rooms, het performance festival dat op 25 en 26 januari plaatsvond in Marres. Ik zie zes verschillende performances op een dag, verspreid over verschillende kamers van dit prachtige oude stadspaleis in het centrum van Maastricht. Het zal blijken dat AIR 1 een voorbode is van wat mij deze dag bij Marres te wachten staat.

Als Valentijn zijn inleiding heeft afgerond, geeft hij hen die in de tent staan nog een laatste kans om eruit te stappen. Niemand neemt het aanbod aan. Iedereen staat in een kring in de tent, kijkt elkaar verwachtingsvol aan. De sfeer is stil, gespannen, een tikkeltje ongemakkelijk. Uit het orgel klinkt muziek die een dreiging aankondigt, en ons tegelijkertijd hoop biedt. Ik zie een lichaam buiten de tent, zittend, met de rug naar ons toe gekeerd. Ik hoor een zangstem, ik vermoed van deze persoon. Wat er wordt gezongen, kan ik niet helemaal volgen, maar ik vang iets op over dat het allemaal wel goed gaat komen.

Na een paar minuten zakt de bovenkant van de tent naar beneden. De hoeveelheid zuurstof in de tent wordt steeds minder. Mensen aan één kant van de kring verplaatsen zich en gaan steeds dichter tegen anderen aan staan. Sommigen gaan zitten als ze merken dat ze tent tot op hun hoofd voelen. Een enkeling zie ik zelfs op de grond liggen, met de handen op de buik over elkaar gelegd. Ondanks de oplopende spanning lijkt iedereen in een serene houding verzonken. Het orgel speelt intussen door.

Zelf voel ik mij óók stil, gespannen, ietwat ongemakkelijk – een gevoel dat met de minuten intenser wordt. Het deelnemen aan deze performance is helemaal veilig, dat weet ik, maar toch voel ik tot in mijn tenen dat de ruimte om mij heen kleiner wordt, dat er steeds minder zuurstof voor mij aanwezig is. Het voelt alsof ik in een onderzeeboot zit die ergens diep in de oceaan dreigt te imploderen of juist in een vliegtuig dat ver boven de wolken vliegt. AIR 1 zet aan tot denken over de rol van kunst in een situatie van collectieve spanning, misschien zelfs bedreiging – tot er stop gezegd wordt.

In een kleine kamer op de tweede verdieping woon ik The Moon in Your Mouth van multimediakunstenaar Samah Hijawi bij. In het midden van de ruimte ligt een groot vel, waarop de kunstenaar bezig is een kaart te schilderen van het gebied rond de Middellandse Zee. De verschillende gebieden zijn goed te herkennen: de Griekse eilanden, Saoedi-Arabië, Palestina. Rond de kaart zijn kussens gelegd waarop wij deelnemers gaan zitten. Voor ons ligt brood, dadels uit Algerije en za’atar uit Jordanië. 

Samah begint te vertellen: in haar performance draagt ze anekdotes, verhalen en geschiedenissen over, terwijl haar publiek aandachtig luistert. We mogen gerust de za’atar proeven. Ze vertelt van de goden en de stand van de planeten, die onze levens en keuzes beïnvloeden. Ze vertelt over tradities van maaltijden en landbouwpraktijken die al duizenden jaren terug gaan. Zulke oude en hedendaagse tradities staan echter onder druk door machtswellust, oorlogsdreigingen en genocide. Ze maakt dit pijnlijk duidelijk door haar herinnering te delen aan een video van een Palestijnse man die Israëlische soldaten smeekt om te stoppen, voordat ze zijn olijfbomen vernielen.

Samah huivert niet om toe te geven dat ze heeft getwijfeld of ze het aanbod om aan dit festival deel te nemen aan moest nemen. Het afgelopen jaar waren er, zachtjes uitgedrukt, echt andere dingen om haar aandacht op te richten. Als ze dit vertelt, gaan mijn gedachten naar de recente genocide op de Palestijnen in Gaza. Als op zo’n grote schaal leed en vernieling plaatsvindt, wat voor verschil kan een performance dan nog maken?

Tijdens mijn pauze bestel ik een kop koffie die ik opdrink met uitzicht op de tuin. In mijn gedachten dwaal ik af naar de Venetië, waar ik vorige zomer door de Giardini liep op de Biënnale. Wat waren de landenpaviljoens toch indrukwekkend: bijvoorbeeld Archie Moore’s stamboom van zijn familie van First Nations in het paviljoen van Australië of Wael Shawky’s opera over de Urabi-revolutie in dat van Egypte. 

In het Poolse paviljoen zag ik de installatie Repeat after me II, gemaakt door het Oekraïense collectief Open Group. In een donkere ruimte werd een film getoond waar vluchtelingen van de oorlog in Oekraïne de geluiden van dodelijke wapens met hun stem nabootsten. Geluiden zoals ‘WEEEEEEEEEEEEEEEeee’ stonden als songteksten onder in beeld. Voor het scherm stonden microfoons, als in een soort karaoke-bar. 

In plaats van een vlotte pophit uit de jaren 90 werd het publiek hier uitgenodigd de geluiden na te doen die voor vele mensen in oorlogsgebieden getuigen van dagelijkse dreiging van hun bestaan. Het was uitzonderlijk om als bezoeker je eigen stem te kunnen laten horen. We deden hier meer dan alleen kijken naar mensen wier levens in Oekraïne bedreigd worden met Russische bommen. Door zelf te mogen schreeuwen, voelde het voor mij als bezoeker alsof ik mijn empathie kon uitspreken.

De laatste performance op deze dag, i feel you like the moon feels the earth van Ahmed El Gendy, begint met Ahmed zelf die op een wasmachine zit in de hal van Marres. Voor zijn eerdere project Zero Encounters ontmoette Ahmed zes mensen die hij niet kende. Met elk van hen bracht hij 24 uur lang door, terwijl hij zelf volledig stil bleef. De persoon in kwestie bepaalde hoe die de dag met Ahmed door zou brengen. In Marres vertelt Ahmed over dit project en zijn eerdere ontmoetingen. Hij draagt een blinddoek waarop staat ‘just make sure they hold my hand before you let go’. Ahmed onderbreekt zijn verhaal kort om iemand van zijn luisteraars te vragen zijn hand vast te houden terwijl hij spreekt. Hij benadrukt dat de persoon zijn hand aan een andere luisteraar ‘door mag geven’.

Dan staat Ahmed op en loopt, nog steeds geblinddoekt, hand in hand met een van de luisteraars de trap op. Wij volgen hem. Ahmed vertelt hoe hij tijdens Zero Encounters met mensen die hij niet kende meeging haar hun werk, hun vrienden ontmoette, mee uit eten ging. Zonder woorden met de ander uit te kunnen wisselen, werden nieuwe relaties vormgegeven door activiteiten, omgevingen en onderhuidse gevoelens. Terwijl Ahmed spreekt, krioelen twee andere performers, Clotilde Cappelletti en Estéfano Romani, door de ruimte heen. Ze zijn met touwen aan elkaar vastgebonden.

Aan het eind van zijn performance beschrijft Ahmed de nasleep van Zero Encounters. Na al die dagen in volgzame stilte te hebben moeten leven, moest hij opnieuw zijn eigen wil hervinden. Immers, tijdens elk van deze ontmoetingen waren de machtsverhoudingen ongelijk: steeds was hij afhankelijk van wat de ander wilde doen. Ook in Maastricht weet hij de verhoudingen op een knappe manier om te draaien. Hij vertelt, maar hij kan niet zien waar hij is en is afhankelijk van de persoon die zijn hand vast wil houden en de weg wil wijzen. Wij kunnen, als we Ahmeds hand vasthouden, bepalen waar hij zich in deze ruimte begeeft.

Met een daverend applaus voor Ahmed komt mijn dag in Marres ten einde. Als ik thuis kom, begin ik een notitieblok vol te krabbelen. Ik merk dat het woord ‘stop’ is blijven hangen: het is het eerste dat ik opschrijf. Ik heb namelijk nog nooit een performance bijgewoond waar er stop gezegd mocht worden. Stop is een belangrijk woord: de persoon die stop zegt – en goed begrepen wordt – kan een einde brengen aan een situatie waarin die onder druk staat of bedreigd wordt. Er is geen tekort aan situaties die zonder twijfel stop gezet zouden moeten worden: de overheersing van fascisme in binnen- en buitenland, eindeloos oorlogsgeweld waarin normale mensen hun bestaansrecht verliezen, steden en natuur die in brand staan door de opwarming van de aarde.

Natuurlijk is de vraag die de performance van Samah Hijawi oproept terecht: wat voor verschil kan een kunstwerk nou nog écht maken, ten tijde van machtswellust, oorlogsgeweld en verwoesting? Tijdens een performance is het veel gemakkelijker om stop te zeggen dan in de echte wereld. Toch kom ik tot de conclusie dat ik, na het zien van de performances in Marres, de vraag niet negatief kan beantwoorden. Stuk voor stuk hebben de performers krachtige kunstwerken gemaakt, die erin slagen moeilijke kwesties omtrent geschiedenis, identiteit en machtsverhoudingen voor de toeschouwer persoonlijk en invoelbaar te maken. Zo word je als bezoeker meer dan alleen een passieve kijker: je krijgt begrip voor iemand anders, je wordt deelgenoot van hun situatie. Als publiek mochten we stop zeggen, omdat we zoveel zouden kunnen voelen dat het ons anders teveel zou kunnen worden. Het stopwoord symboliseert dus voor mij hoe de performers van Rooms hun publiek in hun performances mee wisten te nemen. 

Diezelfde avond lukt het mij maar niet om in slaap te vallen. Het einde van AIR 1 blijft maar door mijn hoofd spoken. Ik herinner me hoe mijn hart fel begon te kloppen, nadat ik door de rits de blauwe tent in was gestapt. Ik herinner mij hoe ik door mijn knieën zakte, toen ik de tent opeens op mijn hoofd voelde. Ik herinner mij ook een gevoel van opluchting toen uiteindelijk het verlossende woord werd uitgesproken.

—

De volledige line-up van het Rooms performance festival 2025 bestaat uit: Sofie Kramer, Ahmed El Gendy, Amparo González Sola, Tabor Idema, Samah Hijawi, Jasmine Karimova & Johannes Offerhaus. De volgende editie van het Rooms Performance Festival vind plaats in MU Hybrid Art House in Eindhoven op 24 en 25 januari 2026.