Wat verliezen we wanneer we Michelangelo tot queer bestempelen? – over De mannen van Michelangelo

De ondertitel van de tentoonstelling belooft een nieuwe blik op de rol die mannen speelden in zowel het werk als het privéleven van Michelangelo. Grofweg geformuleerd worden zowel hij als zijn oeuvre gequeered in Haarlem. Queeren is het herinterpreteren van de geschiedenis met specifieke aandacht voor seksuele gerichtheid, genderidentiteit en relatievormen. Een open vizier loslaten op wat eens beklonken leek, om zo ruimte te scheppen voor representatie, voor een inclusievere canon. Maar dat is eigenlijk niet wat De mannen van Michelangelo doet.

Teylers Museum heeft voor de gelegenheid een unicum in huis gehaald. De marmeren David (of Apollo, daar zijn kunsthistorici het nog altijd niet over eens) was als het Heilige der Heiligen tot de tweede zaal bewaard. In de eerste zaal krioelde het van de bezoekers van middelbare leeftijd, net als ik getooid met een headset. Ik wilde de drukte ontvluchten, maar dwong mezelf te blijven in een poging te landen, wat een op een tijd met de werken te krijgen.
De drukte wende uiteindelijk, en zo kon ik me overgeven aan de onweerstaanbare voorstudies en schetsen van Michelangelo. Opgezet in een koraalrood dat op zichzelf al weet te ontroeren, openbaarden zich de van lichamen losgeweekte ledematen aan me. Een knie die op vier verschillende manieren weet te buigen. Spieren die normaal onder onze huid verscholen blijven maar zich in deze proeven van bekwaamheid aan me lieten zien. Een figuurstudie van het plafond van de Sixtijnse Kapel met de onvergetelijke kromming van een grote teen.

Het bleef allemaal hangen, ook dagen na mijn bezoek zwermden de mannen en vrouwen (die overigens hoogstwaarschijnlijk op mannelijke modellen zijn gebaseerd) van Michelangelo door mijn binnenwereld. Zonder overdrijven voelde en voel ik me aangeraakt – sinds ik de tentoonstelling bezocht. Er gaat een intimiteit, tederheid, passie en overgave schuil in deze werken die een blijvende indruk achterlaten.

Mijn vader, die was meegegaan naar Teylers, belde de dag na ons bezoek. Hij vroeg zich hardop af of het nou nodig was om de ultieme Renaissance-man een gay kadrering te geven. Ik deed zijn vraag eerst af als het gevolg van een heteronormatieve blik – o, hoe millennial van mij – tot zijn vraag zich in me nestelde. Wat gebeurt er wanneer we een ruimschoots gecanoniseerde kunstenaar als Michelangelo met een anachronistische blik bekijken en hem een identiteit aanmeten waar geen sprake was van toen de goede man nog leefde?

Nee, het is zeker niet de eerste keer dat Michelangelo dit stempel kreeg. Freud bestempelde hem al tot een gay man. Zeker de liefdesgedichten die hij schreef aan Tommaso dei Cavalieri gelden al sinds de twintigste eeuw als sluitende bewijsstukken van Michelangelo’s seksuele en romantische gerichtheid, onder academici.
En toch zijn de tentoonstelling en audiotour van De mannen van… ingestoken als een zoektocht. Het lastige daaraan is dat de heteronormatieve blik op dit werk alsnog geldt als uitgangspunt, en dat de vermoede homoseksualiteit van Michelangelo het karakter van een ontmaskering krijgt. Een verdenking waar bewijslast voor moet worden gevonden in de brieven die hij schreef, de motieven in zijn werk en de wijze waarop hij jongelingen op het papier gestalte gaf.
Toegegeven: die insteek werkt. Het engageert de toeschouwers, verleid hen beter te kijken en zelf als amateur-detective aan de slag te gaan. Maar mij kwam het geheel ook voor als een podcast waar een nodeloos spannend verhaallijntje op is geplakt. Bovendien stopt dit frame Michelangelo opnieuw in de kast om hem er langzaam, werk voor werk, uit te trekken en daarmee is de curatoriële insteek conservatiever dan ze zich doet voorkomen.

Het queeren van historische kunstwerken is in zwang geraakt. Het behelst het opnieuw bekijken van een kunstenaar, geportretteerde of schilderkunstig motief. Zo worden LHBTI’ers alsnog voorzien van een plek in de canon. Zo wordt onze blik op de geschiedenis completer. Zo wordt nog maar eens bewezen dat queer mensen altijd hebben bestaan.
En ja, ik geloof dat dit herijken steeds opnieuw moet gebeuren, omdat de dominante, heteronormatieve blik telkens opnieuw vat krijgt op de geschiedenis. Maar een vraag afstoffen die allang beantwoord is, is ook een slinkse manier om een ontdekking te veinzen. En ik durf te beweren dat er veel meer te zien is, wanneer we Michelangelo’s werk bekijken zonder te speculeren over zijn queerness, maar door die als een gegeven te beschouwen. Inderdaad, precies zoals we dat bij een heteroseksueel gecanoniseerde kunstenaar zouden doen.