Als je wacht, kun je ervaren hoe het voelt om mens te zijn

Harmut Rosa en resonantie

In het boek Resonanz: Eine Soziologie der Weltbeziehung (2016) vat Filosoof Harmut Rosa het probleem van acceleratie kort samen: ‘If acceleration is the problem, then resonance might be the solution.’ Resonantie als oplossing voor versnelling, ongeveer twee jaar geleden las ik deze zin voor het eerst. Het kwam me meteen voor als een briljante vondst, alleen kon ik tot kortgeleden niet toelichten waarom. Momenteel zijn mijn twee interpretaties van deze zin de volgende:

• Versnelling door resonantie

Harmut Rosa verwijst met resonantie naar het doorgeven van trilling van mens tot mens, elkaar aansteken om in beweging te komen, waardoor we elkaar versnellen. Wanneer de een sneller gaat, wil en in vele gevallen moet, snelt de rest uiteindelijk mee in dit tempo. Wanneer dit omgedraaid zou worden, de resonantie gebruikt zou worden in vertragende richting, zou deze collectieve acceleratie langzaam teruggedrongen kunnen worden.

• De herinnering

Harmut Rosa gebruikt de term resonantie als verwijzing naar de herinnering, de nasleep van onze acties. Wanneer we in een acceleratie leven, halen we onze eigen resonantie, onze herinneringen in. We leven zo snel dat we niet stil staan bij deze herinneringen. Resonantie is de oplossing voor acceleratie omdat we onze acties moeten laten uit trillen, voordat we een nieuwe actie beginnen. We moeten weer getuigen worden van de gevolgen van onze acties, ons focussen op één ding, in plaats van een constante stroom van elkaar overlappende acties.

Marriage Story

Herinner je je de laatste keer dat je je schoenveters strikte? Heb je de resonantie van deze actie op je in laten werken? Daarmee bedoel ik niet of je nog weet wanneer dit was, of zelfs waar het zich afspeelde. Ik doel op het gevoel dat je had terwijl je dit deed, hoe de veters in je hand voelde, wat je houding was, welke associaties je maakte terwijl je dit deed. Waarschijnlijk heb je niet zo lang stilgestaan bij het strikken van je veters, logisch ook, het is een automatisme geworden. Een van de acties die je laat overlappen met andere handelingen om tijd te winnen. In de film ‘Marriage story’ (2019) van Noah Baumbach is het strikken van veters zo ongeveer de belangrijkste gebeurtenis. Kort samengevat is het een vervanger van ‘de klassieke kus’ in een verhaal waar de liefde overwint. Nicole (Scarlett Johansson) strikt in deze scene de schoenveters van haar ex-man Charlie (Adam Driver), een ogenschijnlijk simpele daad met een diepe lading. Het opmerken dat zijn veters los zijn, en het daarna strikken ervan, bewijst aan ons als publiek dat Nicole na alle ellende en ruzie die het stel samen heeft meegemaakt in de film, nog steeds zorgzaam is voor haar ex. Het legt een vorm van liefde bloot die veel intenser aanvoelt dan liefde getoond door seks of een zoen; het is een representatie van houden van. Het is een scene die me keer op keer weet te ontroeren, me hoop geeft. Film is als medium meesterlijk in het creëren van herinneringen. Film is exact, het medium bepaalt zelf in welk tempo je de gebeurtenis moet ervaren. Wanneer je een film kijkt, word je geforceerd je drang tot versnellen los te laten, de tijd te nemen voor de gebeurtenissen die zich voor je neus afspelen. In precies zoveel tijd als de makers hebben bedoeld, nooit minder, hooguit meer, wanneer je de film pauzeert. Film creëert herinneringen binnen acties waar we normaal niet meer stil bijstaan. Het kan onze visie op deze acties voor eeuwig veranderen, een nieuwe lading geven.

Het gebrek aan herinnering

De afgelopen twee jaar hebben we geleefd in een pandemie, een tijd die veel lege dagen heeft gekend. We konden van de ene op de andere dag niet meer naar ons werk, onze studie of onze sportwedstrijden. Hele dagen spendeerden we thuis, soms nuttig, soms verveeld en verloren. Uit eigen ervaring en gesprekken die ik heb gevoerd, heb ik ontdekt dat deze periode maar moeilijk tot in detail te herinneren is. Niet omdat het maar zo kort duurde, integendeel. Omdat elke dag in elkaar leek over te lopen en er weinig tot niks bijzonders gebeurde voelt de herinnering als een lange week of maand. Mijn eigen bevindingen werden bevestigd in een stuk van Kustaw Bessems uit De Volkskrant, (Hoe kon dit jaar een aaneenrijging van grijze dagen zo snel voorbij zijn – 15 Maart 2021). Een prachtig artikel over het vergaan van tijd tijdens de pandemie. Voornamelijk in dit deel: ”Hedderik van Rijn, hoogleraar experimentele psychologie aan de Universiteit van Groningen, is gespecialiseerd in tijdsbesef. Hij waarschuwt dat daarover veel wetenschappelijk gezien nog niet duidelijk is, maar hij wil wel hardop meedenken over wat er aan de hand kan zijn. Allereerst is het handig om te beseffen dat wij mensen weliswaar een idee van tijd en een vierentwintiguursritme hebben, maar geen werkelijke interne timer. Om de tijd in te schatten beredeneren we – snel en grotendeels onbewust – op grond van allerlei gegevens hoeveel tijd er verstrijkt.”

Vanuit eigen ervaring aangevuld met de toelichting van Hedderik van Rijn constateer ik dat onze ervaring van tijd een gekke eigenschap heeft. Op het moment zelf lijkt tijd snel te gaan, zijn we afgeleid van het verstrijken ervan. Wanneer we niks doen, moeten wachten of stilzitten, lijkt tijd eindeloos te duren. Het gekke is dat wanneer we terugdenken aan een bepaalde tijd, herinneringen opdoen, momenten waarop we constant bezig waren, een dag in herinnering eindeloos kan lijken. Terwijl een dag waarop we vrijwel niks deden, we zaten te wachten, vrijwel onmogelijk terug te halen is in gedachten. Het lijkt alsof een van de belangrijkste gegevens om tijd achteraf in te schatten voor ons als mensen opvallende herinneringen zijn. En de meeste van ons maakten die maar weinig mee tijdens de pandemie. Komt er binnen onze acceleratie als mens, een keerpunt? Een moment waarop het niks doen, het wachten, zo uniek en speciaal wordt dat juist deze momenten voor de meest felle herinneringen zorgen?

Mark Manders

Een kunstenaar wiens werk in me opkomt als ik aan vertraging denk is Mark Manders, overigens een van mijn favoriete nog actieve makers. De manier waarop hij zijn beelden in een permanente staat van spanning weet te krijgen blijft me verwonderen. De sculpturen die op het eerste oog op ongebakken keramiek lijken, en het constante gevoel dat Mark zelf nog aanwezig is bij het werk. Alsof je binnenloopt in een werkplaats. Zijn werk wekt door het eeuwig lijkende drogen, en het gevoel van zijn aanwezigheid, een vorm van vertraging op, die mettertijd alleen nog maar sterker zal worden. De jaren gaan voorbij, de wereld zal veranderen, maar zijn werk blijft in dezelfde staat van activiteit, stilstaand in zijn eigen tijdgeest. Hij zorgt er overigens actief voor dat deze tijdgeest niet vast te knopen is aan een specifieke tijd. Zo heeft hij, wanneer hij krantenpapier in zijn werk wilde gebruiken, zelf een krant ontworpen, met nonsens tekst en afbeeldingen die weinig informatie prijsgeven over waar en wanneer het werk ontstaan is. Hoe vreemd moet het over tweehonderd of driehonderd jaar zijn Marks aanwezigheid te voelen in zijn werk? Hij lijkt als het ware de herinnering of resonantie van zijn werk vast te hebben gemaakt aan het werk zelf. Het live zien van zijn werk voelt eigenlijk hetzelfde als het in herinnering terughalen.

Waarom versnellen we?

Steeds vaker zie ik mensen van ongeveer mijn leeftijd en jonger die het tempo verhogen van de mediadie ze bekijken. Youtube video’s en zelfs films op Netflix hebben een optie voor versneld afspelen. Het maakt me behoorlijk woedend wanneer ik er over nadenk dat mensen klassieke film meesterwerken afspelen op 1,5x de snelheid. Misschien een verouderde kijk, daar ben ik me bewust van, maar wel een die ik opnieuw wil belichten. Het tempo is voor een film net zo belangrijk als belichting, dialoog, compositie enzovoorts. Maar zelfs als ik dit alles loslaat, ervan uitga dat de makers van deze media er geen probleem mee hebben dat je zelf bepaalt op welke snelheid je het consumeert, snap ik het niet. Een film, serie of Youtube video kijken is toch een vorm van ontspanning? Er zijn natuurlijk uitzonderingen, video’s die draaien om educatie, experiment of het overbrengen van informatie. Maar zelfs deze video’s hebben een bedoelde snelheid, waarin de informatie bewust verdeeld is over de tijd die verstrijkt in de video. Waarom hebben we toch die drang tot versnelling? Waarom lijkt het alsof we als mensheid racen tegen een onzichtbare klok? Zijn we een sneeuwbal die van een berg af rolt, steeds sneller en groter aan het worden? En wat is onze maximaal haalbare snelheid, wanneer knallen we tegen een muur of boom kapot?

Ode aan wachten

Wachten is het moeilijkste dat jij of ik ooit zullen hoeven doen. Het is zo complex, zo intens, zo hard. Het laat je alleen zijn met de tijd, met de vergankelijkheid, terwijl je probeert dit te ontvluchten door afleiding te zoeken in wat je dan ook maar om handen hebt. Het is niks, een tijd tussen iets en iets anders, maar ondertussen is het alles: een moment waarop je even heel dicht bij de kern van het bestaan komt. Het dasein zoals Heidegger beschreef: je bent je actie, je context, dat vormt je zijn. Als je wacht, kun je ervaren hoe het voelt om mens te zijn. Weten wat je aan je medemens doorgeeft. Sta stil bij wat je doet, denk eens na over hoe het voelt de afwas te doen, je veters te strikken, het afval weg te brengen, je koffie te drinken, naar werk te wandelen, rijden, fietsen. Resoneer je rust, niet je haast. Het wachten is de moeite waard.