Eindexamens 2019: Opgang en Neergang

18 juli 2019

In de afgelopen weken heb ik namens mister Motley alle eindexamententoonstellingen in Nederland gezien om er vervolgens een aantal artikelen over te schrijven.

Dit jaar zijn dat echter geen lijstjes per bezochte academie met daarin de meest in het oog springende werken, maar artikelen waarin de actuele thema’s, tendensen en ideeën over de wereld onder pas-afgestudeerde kunstenaars beschreven worden. Stukken waarin werken van de Rietveld, Minerva, HKU, ArtEZ, en vele andere academies met elkaar in verband worden gebracht om op die manier een glimp te begrijpen van de tijd waarin we leven en de kunst die daaruit voortkomt. Vandaag schrijf ik over de twee belangrijkste gebeurtenissen in ons leven: leven en dood. Met werken van: Janneke Schnell, Darcy Neven, Jelle van Houten, Juliana Maurer, Matthijs Geurds, Floor Martens, Mijke Goth, Paul Nentjes en Sophia Bulgakova.

Alles dat wordt geboren, gaat ook weer dood. Toch wordt deze dood in onze westerse samenleving steeds vaker genegeerd. Niemand lijkt oud te willen worden, botox wint aan terrein, mensen vriezen zich in met de hoop op levensverlenging en rituelen rondom heengaan raken steeds meer in de vergetelheid. Wanneer het einde eenmaal om de hoek staat, verlangen we naar euthanasie om zo de regie zo lang mogelijk zelf in de hand te houden.

Een aantal eindexamenpresentaties lijkt antwoord te geven op deze krampachtige en tegelijkertijd onmogelijke regisseursrol van de hedendaagse mens. Veel jonge kunstenaars tonen dat het leven nou eenmaal evenredig opgaat met geboren worden en doodgaan, met het verloop van tijd. In deze eindexamenwerken krijgen planten en bloemen een podiumplek, worden dode dieren tentoongesteld, zijn objecten afgebrand en duiden tientallen klokken het verloop van tijd. Alsof deze afstudeerders de toeschouwer eraan willen herinneren hoe dat er ook alweer uitziet, dat leven van ons.

Janneke Schnell, Zonder titel, 2019. Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam.
Wat bevestigt de opgang en neergang van het leven meer dan een klok? Het immer verstrijken van de tijd is een gegeven waaraan niemand kan ontkomen. Ook al proberen we de tijd te verslaan, uiteindelijk zal dat nooit lukken. In de ruimte van Janneke Schnell word je pijnlijk met je neus op de feiten gedrukt: de klok blijft tikken, wat je ook doet. Maar, de ruimte stelt ook gerust. Want wat er ook gebeurt, de tijd blijft lopen en zal dingen verbeteren, veranderen.

De kunstenares citeert een gedicht van Lucebert op haar visitekaart:

De zeer oude zingt

er is niet meer bij weinig
noch is er minder
nog is onzeker wat er was
wat wordt wordt willoos

eerst als het is is het ernst
het herinnert zich heilloos
en blijft ijlings

alles van waarde is weerloos
wordt van aanraakbaarheid rijk
en aan alles gelijk

als het hart van de tijd
als het hart van de tijd

Darcy Neven, Tuin, 2019. Maastricht Academy of Fine Arts.
Het thema opgang en neergang loopt parallel met de cyclus van opgaan, blinken en verzinken. Het werk van Darcy Neven bevindt zich in de periode van de opgang, de bloei, het begin van het leven. In haar tuin op de binnenplaats van de Maastricht Academy of Fine Arts laat de kunstenares niet alleen ‘gewone’ planten groeien. Nee, ze voedt haar planten met eigenschappen, positieve berichten, wensen, voornemens. ‘Zachtheid / mocht weer / naar boven komen / als prille, vers / ontkiemde zaden / in het voorjaar’, staat bijvoorbeeld op een van de kaartjes geschreven die in de donkere aarde geduwd zijn. In die plant mag zachtheid vervolgens vorm aannemen, in de materie gaan bestaan. Zouden we als mensen ook dit soort kaartjes met ons mee kunnen dragen, om op die manier aan zelfontwikkeling te doen?

Jelle van Houten, The sun sets, 2019, Gerrit Rietveld Academie, Amsterdam
Jelle van Houten is zich zeer bewust van de conditie van de natuur, waarbij we veroordeeld zijn tot de cycli van verandering. Dit gegeven geldt dus net zo goed voor hemzelf en zijn werk. Zijn werk ademt, net zoals hij en zijn leefgebied veranderen. Dat is terug te zien aan de seizoenen die hij in zijn werk opneemt. Deze ideeën over het verstrijken van de tijd en cycli van verandering zijn te herkennen in het afstudeerwerk van de kunstenaar. Hiervoor groef hij klei-achtige aarde af ,waarvan hij vervolgens bouwstenen maakte. Die liet hij drogen op de binnenplaats van de Rietveld Academie, en zodra ze uitgehard waren heeft hij met de bouwstenen een bouwwerk gevormd. De natuurlijke materialen zijn door de kunstenaar in een opgang gebracht bij het creeëren van het werk, maar zullen onvermijdelijk vanzelf weer afgebroken worden – en dus neergaan.

Juliana Maurer, Hybris, 2019. Sandberg Instituut, Amsterdam.
Juliana Maurer onderzoekt de natuur, schimmels en diverse materialen zoals glas en keramiek. In haar afstudeerwerk stelt ze de kwestie centraal dat de mens het idee heeft opgevat dat hij niet langer onderdeel is van de natuur, maar er zelfs over heerst. De mens gebruikt en buit de natuur uit, zoals het hem zelf het beste uitkomt. De kunstenares gelooft dat de natuur uiteindelijk weer de macht zal krijgen over de mens, en daarme alle sporen van menselijke activiteit zal uitwissen. Met haar werk wil ze de strijd tussen mens en natuur alvast tentoonstellen: door de mens gemaakte materialen stuiten op organische materialen en high-tech materialen bieden de meest primitieve levensvormen het hoofd.

Matthijs Geurds, Posthistoric gallery, 2019. ArtEZ AKI, Enschede.
In de totaalinstallatie van Matthijs Geurds is alles vergaan. Van computers, dildo’s en wasmachines, tot poppen, wc-potten en strijkijzers: alles ligt er bedekt onder een dikke laag grijze as. Het is net alsof je een ruimte instapt waarin alles wat er kon gebeuren al voorbij is, waar een vreselijke brand gewoed heeft die aan alles een einde gemaakt heeft. Alsof de toeschouwer de toekomst is en de ruimte het verleden. Alsof de tijd er stilgezet is – maar we weten wel beter.

Floor Martens, 27052019, 2019. Maastricht Academy of Fine Arts.
De vos ligt kwetsbaar, maar tegelijkertijd onbereikbaar in een afgesloten ruimte op een zacht bedje. Op 27 mei 2019 stierf het dier en besloot Floor Martens het te gebruiken voor haar afstudeerwerk. Het is vreemd om de dood van zo dichtbij te kunnen observeren. Ik wil het dier aanraken, en een moment later walg ik ervan. Het is mooi en het is aandoenlijk, dat dode lijf.

Mijke Goth, Zonder titel, 2019. ArtEZ AKI, Enschede.
Mijke Goth heeft zich voor haar afstudeerwerk laten inspireren door de Zweedse kunstenares Hilma af Klint. Af Klint is – tegen het algemeen heersende idee in – de eerste kunstenaar die begin twintigste eeuw abstracte werken ging maken. In een tranceachtige staat communiceerde deze kunstenares met mystieke wezens en werkte ze hun boodschappen via automatisch tekenen en schilderen uit. Mijke Goth stond niet zozeer in contact met mystieke wezens tijdens het schilderen, maar besloot naar aanleiding van het werk van Af Klint wel om intuïtief te gaan schilderen. Het resultaat is een metersbreed doek waarop een mogelijke opgang te zien is. Het werk kan zo gelezen worden dat de sleutel voor die opgang in het hart van de mens ligt. De mens heeft de mogelijkheid om op deze aarde lessen te leren, totdat hij uiteindelijk uitkomt bij de lotus – een wereld die wellicht zonder tegenstellingen is, een wereld van totale eenheid.

Paul Nentjes a.k.a. Paul Phoenix, Zonder titel, 2019. Rietveld Academie, Amsterdam.
Met zijn werk wil Paul Nentjes de verstrengelingen van kunst, begravingsrituelen en de beloftenis van onsterfelijkheid onderzoeken. Eeuwigheid, of de oneindige tijd, is een eigenschap van het hiernamaals. Vele religies spreken over de mogelijkheid om in deze eeuwigheid te leven nadat de ziel het stoffelijke lichaam van deze aarde verlaten heeft – een gebeurtenis die gepaard gaat met de dood. Toch probeert de mens de dood te bezweren. Musea en archieven zijn daarvan een voorbeeld. Slijtage, aftakeling, verandering en verval van de gearchiveerde objecten worden kosten wat het kost voorkomen. Met zijn werk probeert Paul Nentjes het continuüm tussen organische en non-organische materie, menselijke en niet-menselijke condities en zien en geloven tastbaar te maken.

Sophia Bulgakova, Inevitably Blue, 2019. Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten, Den Haag.
Het leven is onontkombaar onderhevig aan de cyclus van opgang en neergang. Maar wat als er na het leven op deze aarde weer een opgang richting een andere plek zou zijn? Die plek zou er dan wel eens uit kunnen zien zoals de ervaring die Sophia Bulgakova de deelnemer met haar installatie aanbiedt. De interactieve installatie gaat over denkbeeldige zaken. De deelnemer krijgt zodra hij op de schommel plaatsgenomen heeft een soort lichtballet te zien terwijl hij een witte kap voor zijn gezicht draagt. Tegelijkertijd wordt de schommel zachtjes heen en weer gewiegd door een van de studenten. Gevolg is dat je als deelnemer al je gevoel voor waarneming, perspectief en diepte kwijtraakt. Je treedt een ruimte binnen die enkel bestaat uit kleur, zacht achtergrondgeluid en je eigen gedachten, projecties en verbeeldingen. De vijf minuten op de schommel waren een prettige en waardevolle ervaring waarin voor even ontsnapt kon worden aan de alledaagse werkelijkheid.