De bramen waren mijn ouders, vrienden en geliefdes – over Blackbird Blackbird Blackberry van Elene Naveriani

Door deze bijna-doodervaring heeft ze na 48 jaar plotseling seks, zou een vlugge analyse kunnen zijn van de op de gelijknamige roman van Tamta Melashvili gebaseerde film. Maar dat voelt te makkelijk. De film insinueert namelijk dat Etero voor dit incident helemaal niet bezig is met seks en daar heel gelukkig was; ze heeft haar winkeltje, plukt als enige uit haar Georgische dorp bramen, kan als alleenstaande vrouw doen en laten wat ze wil. Ze is zoals de getrouwde vrouwen uit haar dorp zeggen dan wel zo ‘dik als een ton’, maar ze hoeft haar volle donkere haar niet te verven, heeft een gladde huid en haar tanden zitten nog op hun plek.

Ik ben altijd alleen geweest, verklaart Etero zelf later in de film tegen Murman, de leverancier met wie ze een affaire krijgt. De bramen waren mijn ouders, vrienden en geliefdes. En het klinkt niet eens eenzaam als ze het zegt. ‘Ik zal jouw braam zijn’, antwoordt Murman vervolgens liefkozend.
Hè, nee, dacht ik toen hij dat zei. Want met de seks tussen hen komt ook iets anders. Zoals met seks bijna altijd ook iets anders ontstaat. Het wachten; het verlangen; de deo; een sjaaltje. Etero ziet zichzelf ineens van buitenaf: we zien hoe ze zichzelf naakt op het bed bekijkt in de spiegel. Een borst die door haar omhoog wordt getild. Een wang die strak wordt getrokken. Heeft Etero met de seks iets verloren of gewonnen, vraagt het verhaal aan de kijker.

Geen coming of age

In 1978 schreef Audre Lorde het revolutionaire essay Uses of the Erotic: The Erotic as Power. Daarin beschrijft Lorde hoe het erotische volledig is afgenomen van vrouwen; hoe daar iets totaal pornografisch van is gemaakt. Het erotische berperkt zich volgens Lorde niet tot seks; het gaat eerder over je goed (in je lijf) voelen. Dansen kan ook erotisch zijn, of een echt gesprek voeren met vrienden. Maar zovelen van ons zijn het erotische kwijtgeraakt, wie weet nog wat echt goed voelt (en laat dat wat goed voelt – de yoga, het dansen, de seks – niet omvormen tot een taakje op je kapitalistische to do-lijst).
Het lijkt misschien alsof Etero seksueel ontwaakt in dit verhaal, maar met de filosofie van Lorde in het achterhoofd was ze misschien juist de meeste erotische uit haar dorp – terwijl die anderen allemaal seks hebben. Etero weet waar zij zich goed bij voelt: bramen plukken, jam maken, een beetje rommelen in huis en straks na haar pensioen lezen in een huis met uitzicht op de rivier, foto’s maken, Engels leren. Dat we het seksuele, het erotische, en zelfs het sensuele, nog steeds zo verengen tot (penetratie)seks, is een keuze. Dus als ik Murman tegen Etero hoor zeggen dat hij haar braam zal zijn, zie ik vooral iets verloren gegaan. Het erotische lijkt uit haar handen te glippen.
Opvallend genoeg wordt Blackbird Blackbird Blackberry in veel Nederlandse recensies beschreven als een coming of age van een 48-jarige vrouw. Maar in een coming of age staat de zoektocht van een personage naar het ‘ware zelf’ centraal – los van de verwachtingen van anderen. Etero heeft dat allang gevonden. Ik denk dat deze film eerder een andere blik op seks biedt. In Het Erotische Experiment toont filosoof Ype de Boer hoe in het westen seks vooral wordt gezien en dus gebruikt om ons ‘ware zelf’ te vinden, en die te bevestigen. (Seks ís in het westen in feite de coming of age.) Maar, zo schrijft De Boer, er zijn nog zoveel andere manieren om seks te ervaren. In sommige culturen is seks bijvoorbeeld een manier om in contact met God te komen.
Waarom heeft Etero plotseling seks na 48 jaar gelukkig zonder te hebben geleefd? Was het door het zien van die vogel? Wat wilde hij haar zeggen? Zonder het einde te willen verklappen, lijkt het erop dat andere dingen ons ook kunnen leiden naar seks, behalve de drang naar het vinden van ons ware zelf.

Wie mag er sexy zijn?

Blackbird Blackbird Blackberry biedt sowieso al een andere blik op seks doordat de lichamen die seks hebben niet tot het huidige westerse schoonheidsideaal behoren. Wie mag er seks hebben? Wie mag er sexy zijn? Het zijn vragen die vaker terugkomen in de hedendaagse kunst. Zie bijvoorbeeld de laatste werken van kunstenaar, acteur en fotograaf Lisa Schamlé. In haar werk My toe (uncensored) vroeg ze zich via haar grote teen af of het vrouwelijk lichaam wel aan zichzelf kan toebehoren, of dat het altijd weer (seksueel) toegeëigend wordt door mannen. In haar installatie Formula Cum – binnenkort opnieuw te zien is in het Amsterdamse theater Frascati – onderzoekt ze hoe vrouwelijke seksualiteit eruit zou kunnen zien als de seksistische blik erop niet zou bestaan. Heel nat, kan ik verklappen.
Etero leek voor haar val niet echt met de vraag bezig wat haar ‘ware seksualiteit’ is. Misschien omdat ze nooit met een man is geweest, maar ook omdat ze in het kleine bergdorpje waar ze woont niet constant wordt geconfronteerd met beelden van ‘sexy’ vrouwen. 

Ik denk het zelf trouwens ook steeds meer te kunnen loslaten, die eeuwigdurende race om sexy te mogen en kúnnen zijn. Probeer me meer te focussen op het erotische. Tot ik onlangs het werk van kunstenares en ontwerper Micheala Stark zag: de beelden van haar strak ingesnoerde buik lieten me iets heel lichamelijks ervaren. Ik ademde ineens weer goed in, diep naar mijn buik. Etero herinnerde me daar ook weer aan. De strijd om ‘sexy’ is nog lang niet gestreden.

Blackbird BlackBird Blackberry draait nog in verschillende filmzalen in het land en is tevens te bekijken via de streamingdienst van de filmhuizen, Picl.