Design in Polen: De inhaalslag van het Kapitalisme

“Zupy!”; “Piwo!”; “Ryby!” – (“Soep!”; “Bier!”; “Vis!”). Wandelend door een willekeurige Poolse stad, word je omringd door schreeuwerige fluogroene, felroze of rode letters. De manier waarop kleine Poolse zaakjes voorbijgangers proberen te lokken is niet subtiel. De letters herinneren aan een andere tijd; ze dragen bij aan het beeld van een Polen dat zou moeten zijn vervaagd: dat van een arm Oost-Europees land. De amateuristische beeldtaal van de jaren negentig heet “TypoPolo”. De luidruchtige stijl, kenmerkend voor de manier waarop het kapitalisme het land halsoverkop vernieuwde.

“Het doet pijn aan mijn ogen en hart.” De 22-jarige grafisch ontwerp student Patryk Pawłowski ervaart de oude stijl als vreselijk, maar hij begrijpt de oorsprong van de visuele ellende om hem heen wel. “Polen had ging door een economische boost na de val van het communisme; Niemand gaf wat om hoe het moest worden vormgegeven, maar de dingen zijn aan het veranderen.” Patryk merkt dat er een frisse wind waait door de wereld van het Poolse ontwerp.

De amateuristische TypoPolo stijl van de jaren negentig is nog steeds overal te zien in de Poolse straten. (© Patryk Pawlowski)

Na het communisme, begonnen mensen van alles en nog wat te verkopen. De kleine kraampjes en winkeltjes sprongen als paddenstoelen uit de grond. De as grijze gebouwen, vaak geassocieerd met de oostelijke kant van het IJzeren Gordijn, kregen een facelift doormiddel van neonlichten, glanzende commerciële gevels en reclameborden van Coca-Cola. 

“Je had overal reclameborden, de meeste waren erg lelijk. De een schreeuwde nog harder dan de ander.” herinnert Michał Pawlik zich. Hij is een van de oprichters van mamastudio, de eerste grafische ontwerpstudio in Polen. “Voor de studio, waren er alleen zelfstandigen. Grote namen in het wereldje.” zegt Michal. “We waren afgestudeerd aan de Academie voor Beeldende Kunst in Warschau en reisden naar Berlijn, Parijs en Londen.”

“Toen we terugkwamen, was Polen nog steeds grijs.”

Michał en zijn vrienden leefden in de eerste fase van het kapitalisme in Polen. “We reisden en kochten boeken als voor inspiratiebron.” Ondertussen kwam het Internet op en werd de wereld kleiner en gemakkelijker te overbruggen. “We droomden dat het hier paradijselijk zou worden, we zouden leren van de ervaringen uit het westen en niet dezelfde foutenmaken. We gingen het op onze eigen manier doen. Beter.”

Maar de realiteit was hard en de vooruitgang kwam langzaam. “De meesten van ons gingen werken voor westerse reclamebedrijven die kantoren openden in Polen op het moment dat de markt vrij kwam.” vertelt Michał. In 2001 namen ze ontslag bij hun veilige baan en begonnen hun eigen studio.

Er was niemand die ons kon vertellen waar te beginnen. “We moesten alles op de moeilijke manier leren. Experimenteren en nieuwe deuren openen, door financiële onzekerheden heen en organisatorische problemen ontdekken, maar we hebben er veel van geleerd.”

Er is sindsdien veel veranderd. Vandaag de dag beginnen veel ontwerpers voor zichzelf. Michał denkt dat het nu gemakkelijker is. Toen hij begon, stamden de verantwoordelijken in bedrijven nog uit de tijd van het communisme. Nu begint een nieuwe generatie de verantwoordelijke plekken over te nemen en komt er ruimte voor grote veranderingen. 

Een van de voorbeelden uit de nieuwe wereld van het Poolse design is de 27-jarige Mateusz Zywicki, een van de oprichters van Traffic Design, een succesvol collectief dat bestaat uit freelancers. Hij schraapt letterlijk de reclameteksten, met TypoPolo, van de wanden van oude gebouwen. “Vorig jaar plaatsten we een groot bord op een erg modern gebouw,” zegt hij. “Het was helemaal bedekt met advertenties, dus werkten wij aan het schilderen van een mooi strak bord na het verwijderen van alle advertenties.’’

Mateusz en zijn vrienden werken in het noordelijke kustgebied in de steden Gdańsk, Gdynia en Sopot. Hun missie is om de lokale omgeving te veranderen. Tijdens hun jaarlijkse festival geven zij bedrijven van wel 70 jaar oud een nieuwe huisstijl. Voor kleine bedrijven doen ze het gratis. De stad, die roept om meer kleur, biedt hen de mogelijkheid om een nieuwe frisse uitstraling te geven aan de oude gebouwen. 

Oude gebouwen (links) die met “lelijke” advertenties uit de jaren negentig krijgen een nieuwe frisse uitstraling. (© Traffic Design)

Mateusz studeerde net zoals Michał grafisch ontwerp aan een Academie voor Beeldende Kunsten. Hij studeerde af in Gdańsk in 2012. “Voor een lange tijd was het moeilijk om binnen te komen. De Academie was de enige plek in het land waar je op een professionele manier grafisch ontwerp kon leren.”

Terwijl Mateusz op school zat, zag hij alternatieven opkomen. “Ongeveer vijf jaar geleden begonnen een heleboel kleine particuliere scholen.” Tegenwoordig heeft elke kunstacademie in het land een grafisch ontwerp opleiding, en daarnaast groeien de privéscholen in populariteit.

Die enorme groei aan studenten en jonge ontwerpers werd zichtbaar bij een evenement dat vorig jaar georganiseerd werd. Olga Rafalska (24) behaalde haar Bachelor voor grafisch ontwerp aan de Academie van Poznań, met een project genaamd Elementarz Projektanta. Samen met een klasgenoot bracht ze docenten, studenten en jonge professionals samen om over design te praten.

“We zouden een klein evenement organiseren voor 100 mensen, maar er kwamen wel 500 mensen op af.” vertelt ze, “Dit jaar organiseren wij het opnieuw. Volgende maand zullen er 1500 mensen naar het evenement komen. Het is helemaal uitverkocht.”

”1500 ontwerpers!” Michał schudt zijn hoofd wanneer hij eraan denkt. “Ik herinner me de tijd nog dat er slechts 20 ontwerpers waren in Poznań. Er is niet genoeg werk voor zo veel ontwerpers.” Hij zegt dat het nu in Polen net zo is als waar dan ook, “je moet veel in je mars hebben om een goede ontwerper te zijn: je moet getalenteerd zijn, goed kunnen communiceren en georganiseerd werken.’’

Patryk zit in een koffietentje in Gdańsk, waar hij aan de Pools-Japanse designschool studeert. (© Kasper Goethals & Olivia Kortas)

Patryk, die aan een privéschool studeert, is het met hem eens, maar zegt dat als je die vaardigheden hebt je je geen zorgen hoeft te maken bij het vinden van een baan. Tijdens zijn studie werkt hij als freelancer terwijl andere studenten in Polen in een bar werken voor een schamele €2,- per uur, verdient hij meer en doet hij ook nog eens wat hij leuk vindt. Hij verkoopt zijn werk online aan internationale en Poolse klanten. Ik werk niet zo veel uren als andere studenten, maar verdien meestal 2 tot 3 keer meer per maand.’’

“Het idee dat een jonge ontwerper heel ontspannen in een koffietentje een logo ontwikkelt voor een klant in Abu Dhabi, en van dat geld vervolgens hier prima twee maanden kan leven, is niet realistisch.” zegt Michał.

Patryk maakt zich geen zorgen over zijn financiële toekomst. Hij droomt over de toekomst van Polen. Het communisme was al weg voordat hij werd geboren, voor hem gaat het maar langzaam om de sporen hiervan weg te werken. Hij leerde zichzelf om te programmeren toen hij 16 jaar oud was, en groeide op met het open gaan van de nationale grenzen en de eindeloze inspiratie van het internet.

Hij juicht de vele initiatieven toe van zijn generatie en ziet veranderingen ontstaan. “Maar de snelheid waarmee de verandering opkomt is niet hoog. Mensen aanvaarden nog steeds slecht ontwerp. We zouden de ontwerprevolutie anders moeten beginnen.” Zijn ogen lichten op wanneer hij vervolgt: “Begin bij de nieuwe generatie met het leren van de geschiedenis van kunst en design, zodat ze beter begrijpen wat schoonheid is.”

Hij hoopt dat de kitscherige vormen en kleuren zullen verdwijnen en plaats zullen maken voor een Polen met een rijke design cultuur. De snelle opkomst van jonge ontwerpers is een voorbode voor verandering.
Video of Traffic Design vol. 4

(Video © Traffic Design)

Vertaling: Floriek Landeweerd