Een sucker voor beeldrijm

‘Schall ist flüssig. Das ist so dreidimensional’, klinkt de stem van de kunstenaar. Ik ben in het Centre Pompidou voor de tentoonstelling van Wolfgang Tillmans. In de gigantische ruimte waar voorheen de Bibliothèque publique d’information gevestigd was, presenteert hij in een opstelling zonder vaste chronologie werk van de afgelopen decennia. De noemer: Nothing could have prepared us – Everything could have prepared us.
Soms komen uitspraken me te potsierlijk over omdat ze zoveel willen zeggen dat ik het niet kan terugbrengen tot een kern. Dat gevoel overviel me in eerste instantie ook bij deze titel. Alsof het deel na de komma, dat wat eraan voorafgaat opheft.

Het campagnebeeld van de tentoonstelling is een maan die bijna volledig in beslag genomen wordt door de schaduw van de aarde. Pas na de bloedmaan een aantal dagen terug, realiseerde ik me dat het dat verschijnsel was dat op dit werk van Tillmans te zien is.
Om eerlijk te zijn moest ik opzoeken wat de bloedrode kleur veroorzaakt die het verschijnsel de term ‘bloedmaan’ oplevert, en met welk hemellichaam nu eigenlijk de maan werd verduisterd. Misschien ietwat naïef. In ieder geval onwetend. Met een paar simpele zoektermen had ik natuurlijk wel nauwelijks een paar seconden later – op hetzelfde apparaat als waarmee ik het verschijnsel had geprobeerd te fotograferen – het antwoord gevonden. Alles in theorie binnen handbereik, ook de 380.000 kilometer verreikende schaduw. Over handbereik gesproken, als ik tijdens mijn bezoek aan de tentoonstelling naar de titel van de foto van de maan had gekeken, had ik het antwoord reeds gehad: Moon in Earthlight.

Er is de niet zelden gearticuleerde angst dat het door de toenemende technologie en het internet te makkelijk is om iets op te zoeken. Zo makkelijk zelfs dat we niet meer weten hoe we dat zouden moeten doen in boeken of op kaarten. Met als potentieel gevolg dat we zo zelden meer ergens uitkomen waar we niet naar op zoek waren, maar waar we toch iets vinden.

Met dat in het achterhoofd is de keuze om Nothing could have prepared us – Everything could have prepared us van Tillmans in de voormalige bibliotheek van het museum te laten plaatsvinden – een gigantische open ruimte van 6000 vierkante meter – alleen nog maar meer fantastisch.
Accueil. Sciences. Sciences sociales. Philosophie. Psychologie. Religions. Sociologie.
Deze woorden hangen op rechthoekige borden aan het plafond. Ze markeren de plek waar vroeger kasten stonden, of thematafels met boeken. Enkele stukken uit het oorspronkelijke meubilair zijn gebleven: metalen kasten met de labels nog onderaan de planken – ‘23.8 astériodes, comètes, météorites’ – tijdschriftkasten met lege plastic hoesjes waar ooit het desbetreffende tijdschrift prijkte, en door tussenschermen van elkaar gescheiden bureautjes met computers. De computers zijn privé bioscopen waar je door 35 jaar aan Tillmans’ bewegend beeld kunt browsen, de kasten verworden tot wanden en sokkels, er hangen foto’s in, of in het geval van ‘23.8 astériodes, comètes, météorites’, een sculptuur van drie opeengestapelde zuurdesemboterhammen met daarop een steen.

De reusachtige ruimte overweldigt, overal hangt werk. Zelfs op branddeuren of op een smalle strook muur naast een brandblusser. Tekstwerk, foto’s in lijsten, werk met spelden of klemmen aan de muur, tafels en planken vol (beeld)verzamelingen, muziek, boekomslagen waarop foto’s van Tillmans zijn gebruikt, de grote video-installatie waar ‘Schall ist flüssig’ klinkt.
Er heerst spanning tussen de oorspronkelijke functie van deze ruimte en hoe hij nu gebruikt wordt. Enerzijds verwijzen de categorieën die van het plafond naar beneden hangen nergens meer naar, anderzijds gaan ze een wisselwerking aan met het werk dat Tillmans onder hun hemel presenteert. Ook de tegenstelling tussen hoe je hier vroeger dingen systematisch op kon zoeken en hoe Tillmans nu elke vorm van chronologie of lineaire logica ondermijnt is prettig. Evenals de zichtbare geschiedenis van deze ruimte: het paars met groen en grijze tapijt is gedateerd en toont verbleekte plekken die verraden dat er jarenlang iets stond. Her en der kleuren koffievlekken het groen geel.
Categoriseren en structureren zijn manieren om betekenis te geven. Overzicht te creëren, dingen te snappen. Dit hoort daarbij, en niet bij dat. Je schept een wereld, een werkelijkheid. Die hoeft niet objectief te zijn, die kan nooit helemaal objectief zijn.
Na een ruim uur door de voormalige bibliotheek te hebben gelopen begint de titel zich meer en meer voor me in te nemen. Tillmans geeft veel, maar geen antwoorden, je moet zelf je weg vinden in de wirwar aan beelden, misschien zelfs: elk beeld nuanceert of versterkt het ander. In nauwe samenhang is enige vorm van absolutisme moeilijk te volharden, en dat op zichzelf is al een prettig politiek statement.

Geprojecteerd op de muur zie ik maisplant, groeiend vanuit een plantenbak op de vensterbank in – let wel – een binnenruimte. Hij gedijt zo goed dat zijn kroon het plafond raakt. Zijn stakerige lijf buigt daardoor wat door, het geheel ietwat schuin. Op de andere wand een projectie van de toren van Pisa. Even later drie andere beelden: een van bovenaf genomen foto van een trappenhuis, een gietijzeren wenteltrap, en een getrapt modern gebouw dat niet zou misstaan in Dubai. 

De maisplant, toren van Pisa en trapvormen maken onderdeel uit van de installatie Book of Architects (2014). Een projectie op twee muren waarin Tillmans een selectie aan beelden met elkaar combineert die hij de afgelopen tien jaar in zevenendertig verschillende landen en op vijf verschillende continenten maakte. Hij zegt gefascineerd te zijn door ‘the infinite number of formal and structural solutions’ en ‘the human logic found for similar problems’. De ene sequentie ‘snap’ ik meteen, bij andere combinaties vind ik het moeilijker de logica te ontwaren. Toch openen de beelden elkaars werelden, en leggen ze heel persoonlijke referenties bloot, van de maker én van de kijker.
Ik ben altijd al een sucker voor beeldrijm geweest. Net als met poëzie nuanceert het ene woord het ander, de betekenis wordt scherper doordat je dingen met elkaar verbindt. De wetenschap dat onder de schutbladen van de maisplant een kolf met korrels groeit, en dat dat vormverwantschap heeft met de raampoorten in de toren van Pisa doet mij groot plezier. Is het aanmatigend om te schrijven dat deze tentoonstelling door het ontberen van een dominante structuur je nieuwsgierigheid aanwakkert en je zo je eigen manier van kijken doet vinden? Misschien wel, en toch ervaar ik het als zodanig. Nu denk ik dat de titel die op mij in eerste instantie zo grotesk overkwam gelezen kan worden als een beweeglijke as: met nothing en everything als x en y.
Op een ander niveau, maar gelijksoortig doet het mij voelen dat dingen terug te brengen zijn naar een bepaalde mate van herkenning, zonder te moeten concluderen dat er één oorspronkelijke bron is. Het is een veld waarin het objectieve en het subjectieve tegen elkaar aanwrijven, elkaars contouren articuleren. Verbeeldingskracht of ruimtelijk inzicht, het hoeft niet altijd abstract te blijven. Soms is het een foto van een vliegtuigontbijt, zonder worst, maar met penis.[1]

—

Voetnoten
[1] Vrij naar Wolfgang Tillmans’ AA Breakfast (2015).

— 

De tentoonstelling Nothing could have prepared us – Everything could have prepared us is nog tot en met 22 september te zien in Centre Pompidou. Daarna sluit het museum voor een renovatie die naar verwachting vijf jaar zal duren.