Er is iets weg en Anne Muller heeft het gezien – een atelierbezoek

Anne Muller werd negen maanden nadat de Tweede Wereldoorlog in Nederland uitbrak, geboren. De omstandigheden werden halverwege 1942 zo penibel dat haar vader en moeder moesten onderduiken en zij bij anderen werd ondergebracht. “We woonden in Arnhem op de Geitenkamp en met dank aan de families Brugman en Kramer en Van Oene hebben mijn ouders in de onderduik de oorlog overleefd. Mij raakten ze gedurende de oorlogsjaren en enige maanden daarna kwijt omdat ik via verzetsmensen werd ondergebracht in de Neerkant in Noord-Brabant.“
Haar vader heeft na de oorlog in het boek Arnhem, een verlaten stad van Willem Karel van Loon, verteld hoe het verliep: “Ze was anderhalf jaar, toen ze op Koninginnedag (21 aug.) 1942, moest onderduiken. Het was te gevaarlijk om haar bij ons te houden. Mensen van het verzet zorgden ook voor een onderdak voor haar. Met de bevrijding namen wij met hen natuurlijk direct contact op. Ze vormden een soort ketting. Als er een schakel tussenuit viel, bijvoorbeeld door een sterfgeval, dan was het verdere contact verloren. Dit nu was het geval en elk aanknopingspunt ontbrak.”
Zo begon de speurtocht naar een klein Joods meisje met rood haar; stad en land werden afgereisd terwijl er nauwelijks openbaar vervoer was. Er werden advertenties geplaatst om Anne, die toen nog Anneke werd genoemd, terug te vinden. Uiteindelijk werd ze op een boerderij in de Meiel teruggevonden, waar ze helemaal was opgenomen in het Brabantse pleeggezin met zes kinderen waarvan ze de ouders moeke en pappa noemde. “Ik ben nu 81, maar zal altijd dat verloren onderduikkind uit de oorlog blijven”
Voor de oorlog was de vader van Anne Muller religieus geweest, maar na de bevrijding was alles anders. Het gezin hield toch vast aan joodse gebruiken en gewoontes, de kinderen gingen wel naar sjoel, maar de joodse religie werd niet actief beleden.

Na de mulo ging Anne Muller op haar achttiende naar de Arnhemse kunstacademie om Modevormgeving te studeren. “Ik werd aangenomen door de directeur Harry Verburg en kreeg les van de fameuze Elly Lamaker, maar ik zei nooit wat en ik durfde niks. Na twee jaar bleef ik zitten en ik ben toen gaan werken, onder andere op een kantoor tegenover het Gemeentemuseum waar ik administratief werk deed voor een firma in katoen, rayon en linnen en daarna op het gemeentehuis in Arnhem, waar ik werd ontslagen in 1964 toen ik ging trouwen. Ik kreeg in vijf jaar tijd drie zonen en in 1971 zijn we naar Israël verhuisd. Mijn huwelijk was niet gelukkig en ik ben gescheiden. Ik leerde een Israëli kennen met wie ik hertrouwde, maar hij moest in 1973 als soldaat vechten in de Jom Kipoer-oorlog en kwam daar getraumatiseerd uit en dat maakte ons huwelijk onmogelijk. Uiteindelijk ben ik in 1977 met mijn kinderen terug naar Nederland gegaan.”

Met de opvoeding van haar kinderen, opnieuw een plaats vinden in Arnhem en het verwerken van haar persoonlijke geschiedenis en het oorlogsverleden kwam ze jaren niet toe aan het hernemen van haar verlangen om beeldend uitdrukking te geven aan haar bestaan. Ze ging als vrijwilliger werken bij Kunsthuis 13 van Guus Dijkhuizen waar tentoonstellingen, theatervoorstellingen en concerten werden georganiseerd. Door gesprekken met een gespecialiseerde psychiater en creatieve therapie ontdekte ze dat ze kon schilderen en daardoor leerde ze praten over wat haar bezighield.
“Ik kon alleen maar praten tijdens de creatieve therapie als ik zat te tekenen. Ik keek niemand aan. Ik dacht dat ik heel dom was, totdat mijn psychiater tegen me zei ‘volgens mij ben je intelligent’. Daar had ik nog nooit bij stil gestaan. Bij alles wat me is overkomen, dacht ik dat het mijn eigen schuld was.”

De foto’s in het album van haar ouders begon ze met andere ogen te bekijken en die afbeeldingen ging ze gebruiken als uitgangspunt voor haar schilderijen en tekeningen. Het onzegbare in die zwart-wit foto’s kreeg meer en meer gestalte in het werk dat ze begon te maken. Ze begon haar verleden en dat van haar verdwenen familie kleur te geven en van betekenisvolle attributen te voorzien. De geposeerde foto’s kwamen tot leven en in de houdingen, gezichten en gebaren bracht ze een vergeefs, afgebroken bestaan in beeld dat zo veelbelovend was geweest. Opvallend is dat ze in al haar werk tot een vereenzelviging met haar onderwerp komt.
Je ziet overal Anne Muller zelf in terug. Zij zet voort wat in de kiem is gesmoord. Zij neemt mee wat is achtergelaten. Ze doet dat in een ingehouden, ondramatische stijl die gevoelvol, herkenbaar en confronterend is. Je kijkt iemand in het gezicht. Iemand kijkt terug als je naar haar schilderijen kijkt. Je ziet elkaar in de ogen. Haar schilderij ‘Levie en ik’ heeft wat dat betreft een veelbetekenende titel. Je ziet enkel een jongeman, Levie, in gedateerde kleren, iemand uit het verleden. Maar hij is er hier en nu. De ‘ik’ in het schilderij is Levie zelf. In hem herken je Anne Muller, in zijn mond, zijn gedaante, zijn teint. Je bent het vooral ook zelf. Levie is in jou gestorven. Ze heeft in het schilderij overgenomen wie Levie is. Als die verpersoonlijking van verdwenen levens eenmaal zichtbaar is, wordt duidelijk dat Anne Muller in alles en iedereen in haar schilderijen en tekeningen terug te vinden is om duidelijk te maken om wie of wat het hier gaat. Daarvoor moet je als kijker, net als zij, bij jezelf te rade gaan. Het zijn zeker geen zelfportretten – al heeft ze die ook gemaakt – maar schilderijen van mensen die in haar tevoorschijn komen, in wie ze niet mochten worden.

In haar schilderijen ziet Anne Muller onder ogen dat er onverdraaglijke aspecten zijn die misdaden tegen de menselijkheid in een wrang daglicht stellen. Haar schilderij van Hitler als baby, nog zo aandoenlijk dat het onvoorstelbaar is dat kleine Adolf ooit iemand anders kwaad zou willen doen, is net zo navrant als haar weergave van de gasvrije kinderwagens die voor het Nederlands Koninklijk huis in 1940 werden vervaardigd om de kleine Beatrix en Irene veiligheid te garanderen.

De Joodse mensen die Anne Muller schildert zijn niet geworden wat ze hadden kunnen zijn. Zo is er een schilderij van haar biljartende vader, die het gebruikelijke verbod in biljartzalen op pikeren en masseren negeert, dat laat zien dat een alledaags tafereel een wonder van onwaarschijnlijkheid kan zijn. Nog veelzeggender is het doek ‘De Pesach van mijn vader’ waarin een matse in een grote kop koffie wordt gedoopt. Anne Muller hoeft haar vader niet te schilderen om hem te laten zien.
“Wat ik schilder is van mij. Dit ben ik. Dit heb ik te vertellen. Ik kan mijn werk ook niet verkopen. Het komt niet bij me op, omdat ik schilder wat ik kwijt ben geraakt. In de schilderijen vind ik daar iets van terug. Die kan ik niet van de hand doen.”

Om dat aspect van haar werk als beeldend kunstenaar te ontwikkelen heeft Anne Muller vanaf haar zeventigste bij de postacademische opleiding ‘Upgraders in Art’ van Loukie von Freyburg met begeleidende kunstenaars als Leon Tebbe en Rinke Nijburg, een beeldtaal ontwikkeld die je aan niemand anders kunt toeschrijven. Ze schildert hetzelfde tafereel vaak meerdere keren. Er zit altijd meer in dan wat al is geschilderd. Ze schildert door tot het op is en er niets meer uit te halen valt. Ze heeft een onbedorven techniek die ten dienste staat van haar voornemen om iets te maken omdat ze niet anders kan. Het eigene daarvan weet ze te versterken en aldoor te intensiveren.
Haar kleurgebruik is terughoudend, haar lijnvoering is eenvoudig en direct, haar intenties zijn ondubbelzinnig, maar er is altijd iets tussen het geschilderde in dat tot leven komt. In een tango dansend paar is de beweging tussen de twee mensen onoverkomelijk: de vrouw danst, de man niet en toch vormen ze samen het schilderij.
Als je ziet hoe ze de foto van het gezinsportretje van haar vader die achter haar staat en haar moeder met haar zusje op de arm een aantal malen heeft geschilderd in verschillende gedaantes dan ontdek je hoe ze op zoek is naar wie deze mensen hadden kunnen zijn zonder hun verleden. Wat als Anne Muller niet dat ooit ondergedoken kind was geweest? Hoe hadden ze dan op de foto gestaan? Welk schilderij was er dan gemaakt en zou het ertoe doen? Vrijwel altijd lijkt er iets mislukt in het schilderij, totdat tot je doordringt dat die schijnbare onvolkomenheid uitdrukt waar je niet omheen kunt. Er is iets weg en Anne Muller heeft het gezien.