FOREVER YOUNG – over walvissen en feministische golven

Wilhelmina stierf een volle eeuw geleden, ze streed onder andere voor radicale gelijkwaardigheid van man en vrouw, voor vrouwenstemrecht en tegen verkrachting. Mede dankzij Wilhelmina mogen wij, vrouwen, op 29 oktober stemmen. Ik zeg graag dat de emancipatie van de vrouw pas compleet is als er net zoveel incapabele vrouwen op topposities zitten als daar nu mannen zijn, en als je naar de huidige demissionaire kamer kijkt zijn we in dat geval al goed op weg. En toch hebben we nog een lange weg te gaan.
Je uitspreken, een plek innemen, zeker als vrouw, is politiek. Dat weet Lydia Schouten al een halve eeuw lang. Vijftig jaar lang schopt zij met haar performancekunst en beeldend werk, tegen de norm, tegen de nog altijd heersende patriarchale denkbeelden met werken als The lone ranger lost in the jungle of erotic desire, Kooi en Romeo is bleeding. En walvissen, zo weet zij, zijn ook politiek.

In Museum Arnhem is een solotentoonstelling van de bijna-tachtiger te bezoeken, met de titel Forever Young. Saskia Bak, de directeur van het museum, vertelt me dat dit museum ooit als eerste in Nederland begon met een vrouwenquotum van 50/50. Inmiddels is dat niet meer nodig, er hangt 65% kunst van vrouwelijke kunstenaars, ‘Ik let er niet meer op’. Lydia voegt toe: ‘Toen ze ermee begonnen, nog onder een andere directeur, kopte een krant ‘in Museum Arnhem hangt 50% kunst en 50% vrouwen’’.
Lydia’s werken zijn verspreid over de wereld, ze hangt in Centre George Pompidou in Parijs, Institute of Contemporary Art in New York en het Metropolitan Museum of Photography in Tokio. Ze vertelt me dat ze in het buitenland altijd meer ruimte kreeg dan hier, ‘hier werd ik niet begrepen, werd ik te luid bevonden’. Met deze tentoonstelling wil ze laten zien wat massamedia doen met ons beeld van De Vrouw, en het ouder worden van die specifieke soort. ‘Haast een onmogelijkheid’.

In de tentoonstellingszaal horen we walvisgeluiden, en stappen de installatie The Birth of a New Species binnen. Een kijkje in de toekomst, waar walvissen zingen en een nieuw feminisme is opgestaan, eentje die niet in termen van man-vrouw denkt maar verder kan kijken, een fluïde vorm durft aan te nemen. Er bewegen vreemde science fiction –achtige bordkartonnen figuren door de ruimte, als spaceships onderwater.

Bij matriarchaten, zoals de walvis, leeft het vrouwtje vaak langer dan het mannetje. Wetenschappers tastten lang in het duister, hoe kan dit, ze zijn toch ver voorbij hun vruchtbare jaren, wat voor functie kan de vrouw dan in godsnaam nog hebben? Kennisoverdracht, blijkt de functie te zijn, van vrouwen boven 40 jaar in het water. Net als bij olifanten, die ook in matriarchale samenlevingen leven. Is het niet wonderlijk, dat ik en veel van mijn baarmoederdragende en in onze vruchtbare periode bevindende vriendinnen, ons vol zelfwalging met deze twee zoogdieren vergelijken in de dagen voorafgaand aan onze ongesteldheid? Misschien moeten wij nog aan die kennisoverdracht werken, voordat we ons aan het matriarchaat kunnen overgeven.

Walvissen hebben een voorsprong op de mens, zij doen dit al 50 miljoen jaar. Na 50 miljoen jaar kwam er een bloot landzoogdier dat bewees dat de vrouwelijke walvis de jaren na haar vruchtbaarheid te danken heeft aan kennisoverdracht. Ze zullen wel blij geweest zijn dat te horen. Hun gezang is te koop in de giftshop van de Efteling, je kunt erop downward-facing-doggen en ademhalingsoefeningen doen. Hun gezang heeft een kalmerende werking op ons, zo zegt de sticker. ‘De ‘diepe walvis’ zingt voor ons in de diepste zee, verbindt onze geluiden en geheugen met die van de oceaan, en herinnert ons eraan dat dat wat we niet kunnen zien, belangrijk is’, is te lezen in het boek Undrowned: Black feminist lessons from Marine Mamals, van Alexis Pauline Gumbs.
Ik ben een echte ‘waterrat’, zei mijn moeder altijd liefkozend. Als ik zwem, ben ik op mijn gelukkigst. Zodra mijn hoofd helemaal onderwater is, haal ik pas echt adem. Alsof ik kieuwen groei. En alsof ik me verstop. Want hoewel ik weet: hier beneden kan ik niet overleven, voel ik me er het meeste thuis. Is dat een contradictie?
Ik denk dat het allebei tegelijkertijd kan bestaan. Het is de aantrekking en het afstoten, net zoals maan en zeewater, is het in een logische balans die nu eenmaal bestaat. Als ik bovenkom en een teug lucht hap, en weer onder duik, voel ik me het meest mij, terwijl ik in deze vorm niet hoor te bestaan. Als ik me afzet tegen de kant, voel ik dat ik me omkeer, verzet, dat ik het water en dus mezelf verplaats. In Undrowned wordt uitgelegd wat we van de onderwaterwereld kunnen leren. Als we walvissen als gidsen zien, kunnen we leren overleven in een wereld die niet (meer) voor ons gemaakt is.

Kunstenaar Louise Bourgeois keerde zich in het geheel af van materie. Op 7 november 1952 schreef ze in haar dagboek: Matter doesn’t exist for me – I am inhabited by a concept. And this concept is forced out of my head, into a shape. Matter makes itself indispensable, because by definition one cannot create a shape or a volume without matter, but it is not at the heart of the problem.
Toen orka’s in 2023 voor het eerst structureel de plezierboten aanvielen bij de straat van Gibraltar, werden vissers en plezierbootvaarders kwaad. Zij wilden ongestoord op vis kunnen jagen en mensen entertainen. Er zijn hier verschillende verklaringen voor, maar de verklaring die de meeste wetenschappers aanhouden is dat de oma orka, White Gladis genoemd, een traumatische ervaring had gehad, en haar dochters en kleindochters leerde de schepen aan te vallen. De traumatische ervaring van de matriarch, was ook hun traumatische ervaring, en wordt onderwater nog altijd doorverteld.

Eind negentiende eeuw ontstond de eerste feministische golf in Nederland. Een storm ontstaat niet met een woest kabaal, maar met het zacht ruisen van de struiken, de kat in het gordijn. Wilhelmina Drucker gooide iets op, stipte iets aan, we waren gezamenlijk verontwaardigd, en we voelden dat wij het waren die de verandering teweeg konden, nee moesten, brengen. Haar pijn en haar woede was de pijn en woede van ons allemaal. De tijd herhaalt niet, tijd rijmt. Het klinkt als, ruist hetzelfde. Is cyclisch, als de vrouw en het water. Golven breken op het strand. Vloeien terug, maken nieuwe golven. Zoals levens doen.

De golven, het zevende boek van Virginia Woolf, werd op 7 februari 1931 voltooid. Haar opluchting werd enigszins getemperd door een vermoeden dat deze roman voor de meeste lezers te ontoegankelijk zou blijken, een vermoeden dat haar nog lang zou blijven kwellen. ‘I had become firmly convinced,’ schreef ze een half jaar later in een brief aan dichter John Lehmann, ‘that The Waves was a failure, in a sense that it wouldn’t convey anything to anybody.’

Ontoegankelijk voor wie? Louise Bourgouis zou zeggen: art is a regulating device, to be an artist is a guarantee to your fellow human, that the wear and tear of living, will not let you become a murderer. Art is a survival device, audience is bullshit, communication is rare, art is like a language, like the Chinese language, who gets it.

De poëzie van Woolf’s De golven was ook een effect van de manier waarop zij in beelden dacht, en zoals ze het zelf zegt beelden gebruikt zonder ‘vaste opbouw, zoals ik eerst had geprobeerd, coherent; maar eenvoudig als beelden, suggestief, zonder ze iets bepaalds tot stand te laten brengen. Ik hoop dat zo de geluiden van de zee en de vogels, dageraad en de tuin, steeds onderbewust aanwezig zijn gebleven en hun werk ondergronds kunnen doen.’ .
Voor beelden staat daar het woord ‘images’. De Golven is opgebouwd uit een kluwen beelden, geen ‘betekenis’ waaromheen een ronde cirkel te trekken valt, noch naar iets dat zich laat grijpen en bespreken buiten de context van het verhaal. Fluïde, als water. Kunstenaars hebben altijd al golven veroorzaakt, mensen en de tijd bewogen. En, zoals Hannah Arendt zei: dat handelen maakt ons mens.
Of maakt het ons zoogdier?

Ik moet aan deze vrouwen denken als ik het werk van Lydia Schouten zie, waarin ze femicide, de male gaze en hydrofeminisme probeert te vatten. Heel logisch op een doek, in een installatie verwerkt. Soms expliciet en soms impliciet. Ze kolkt, roept op, en soms spiegelt ze, zoals het wateroppervlak dat bij ons doet tenzij er plastic in drijft.

Want ondertussen verbleekt ons koraal, en stoppen de walvissen na 50 miljoen jaar met zingen. Doordat wij het geluid van de zee controleren en vernietigen, kunnen zij elkaar niet meer horen en verstillen ze. Dat wat ons kalmeert, dat waarvan wij alle kennis nodig hebben, draaien we eigenhandig de nek om. We luisteren niet, we kopen de CD met hun communicatie erop in een giftshop, maar verzuimen te luisteren naar wat ze zeggen.

Een nieuwe feministische golf is in aantocht, bovenop de golf staan Greta Thunberg en Francesca Albanese. Ze kolkt op ons vermogen te luisteren, aandacht, op ecologisch, maatschappelijk en interpersoonlijk en intersectioneel vlak. Dat doet denken: is het wel een nieuwe golf? Of is het juist een oeroude, een diepe, en neemt alles met zich mee dat verdedigd moet worden: het koraal, de dieren, planten, alle soorten?

In de ochtend van 5 februari 1894 werd de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht opgericht, in Amsterdam, door Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker. In 1922 werd het in de grondwet opgenomen.
Eind oktober mogen wij allemaal stemmen  op lijsten vol capabele en incapabele vrouwen – of de SGP. In de ochtend van 25 maart 1941 liet Virginia Woolf voor haar man Leonard een briefje achter, stopte een zware steen in de zak van haar mantel en verdronk zich in de rivier achter het huis. Ze vroeg hem de brief te vernietigen, maar haar werk had zich allang in de geschiedenis verankerd. Haar woorden bewogen iets, stuwen voort, doordat wij deze verhalen blijven doorvertellen.
Wij bestaan voor 55% uit water, we hebben niet de oplossing, wij zíjn de oplossing. Wij bewegen richting een wereld waarin alles fluïde is, want we weten dankzij Louise Bourgeois dat materie een leugen is. We weten dankzij Lydia Schouten dat we voor altijd jong zijn, als we leren dat onsterfelijkheid schuilgaat in de aandacht, in overdracht. Alleen dan zullen we overleven, in dit leven of het volgende.

In de laatste zaal van Forever Young zien we vrouwen op bedden liggen, twee rijen aan weerszijden, is dit een slaapzaal of een mortuarium? De man op het doek dat achterin de zaal hangt, kijkt ons boosaardig aan. Boven de Sleeping Beauties – speciaal voor deze expo compleet gerestaureerd, allemaal naar het gezicht van Lydia Schouten zelf gemodelleerd, staan hun contactadvertenties, waar de man die daar hangt op heeft gereageerd, waarna ze nooit meer wakker zijn geworden. De Boston Strangler schudt ons wakker, in deze groen verlichte ruimte. Gemaakt voordat er een woord voor ‘femicide’ bestond.

De walvissen zwijgen, Wilhelmina Drucker verjaart en de tentoonstelling van Lydia Schouten opent. In het jaar waarin onze politieke leiders nog maar eens het recht op abortus willen heroverwegen. Niet toevallig ook het jaar waarin de Dolle Mina’s een doorstart maken. Het jaar van de 30ste verjaardag van de Beijing Declaration and Platform for Action, het 25-jarige bestaan van de VN resolutie 1325, over Vrouwen, Vrede en Veiligheid – en een halve eeuw kunstenaarschap van Lydia Schouten. In deze tijd mag je toch hopen op een golfbeweging, een campagne voor alles dat leeft, een campagne voor de talen die we niet verstaan, die van de walvissen, de kunst, de taal van de aandacht.

FOREVER YOUNG is tot en met 15 maart 2026 te zien in Museum Arnhem.