Het vuur op zee
“We are like islands in the sea, separate on the surface but connected in the deep.” -William James
Samuele is twaalf jaar oud. Hij heeft een lui oog waarvoor hij een speciale bril moet dragen, en woont op het eiland Lampedusa. Hij is een typisch Italiaans jongetje: zijn spaghetti con seppie slurpt hij naar binnen, zijn eigengemaakte katapult is zijn grootste vriend – het liefst schiet hij op cactussen en vogels. Samuele wil graag leren varen omdat hij nu eenmaal op Lampedusa woont, een eiland in de Middellandse Zee. Hij zou een visserman moeten zijn, zoals alle mannen op het eiland. Helaas wordt Samuele snel zeeziek en zit varen er niet echt voor hem in.
Het dagelijks leven van Samuele staat in schrijnend contrast met wat zich er een paar kilometer verder op zee afspeelt – honderden vluchtelingen dobberen op rubberboten, zonder reddingsvesten. Dagenlang moeten zij het volhouden op een kleine boot om de oversteek van Afrika naar Europa te maken, zeeziek of niet. Het eiland Lampedusa, wat tussen Tunesië en Sicilië in ligt, kampt al jaren met vluchtelingenproblematiek. De Italiaanse regisseur Gianfranco Rosi maakte een documentaire over het eiland en de vluchtelingen, Fuocoammare, die nu in de bioscoop draait. Fuocoammare won de Gouden Beer op het filmfestival van Berlijn, en werd door juryvoorzitter Meryl Streep een ‘belangrijke, visionaire en noodzakelijke film’ genoemd.
Fuocoammare is een politieke film, maar zonder een politiek statement. In de documentaire wordt er niet met vingers gewezen. Het oordeelvrije werk van Rosi kan eerder een complexe realiteit genoemd worden, het verhaal laat je niet koud, dagen later zit het nog steeds in je hoofd. Dit komt mede door de filmische beelden die Rosi gebruikt, hierdoor heb je niet het gevoel dat je naar een documentaire kijkt. De beelden zijn realistisch maar ook subtiel neergezet. Zo zien we reddingsacties op zee, vluchtelingen die aan wal worden gebracht en hoe ze vervolgens onderzocht worden door een medisch team, hoe de zieken van de gezonden worden gescheiden, maar ook de vluchtelingenopvang en gebedsmomenten in de avond.
De hoofdrol is weggelegd voor Samuele, maar de dokter van het eiland is van even groot belang voor de film. Pietro Bartolo begeeft zich tussen twee contrasterende werelden: het volk van Lampedusa en de vluchtelingen op zee. In de documentaire vertelt hij over het leed van de vluchtelingen, daaropvolgend verwelkomt hij Samuele in zijn praktijk, die last heeft van ademtekort. De scène geeft de documentaire wat luchtigheid – Samuele neemt zichzelf heel serieus, terwijl de dokter hem een beetje plaagt. Dokter Bartolo doet zijn werk met liefde, en vertelt in een fragment hoe confronterend het is om te zien hoe het de bootvluchtelingen vergaat. Als ze op zee gevonden worden zijn veel vluchtelingen er slecht aan toe, of al overleden. Zwangere vrouwen met uitdrogingsverschijnselen, en mannen gedrenkt in benzine, waardoor hun lichaam met brandwonder bedekt is, het is dagelijkse kost voor de eilanddokter. Hij schudt zijn hoofd als hij erover vertelt, het is zorgwekkend, maar hij doet er alles aan om de vluchtelingen te helpen. Al sinds 1991 behandeld en identificeert de dokter lichamen van bootvluchtelingen. Een groot leeg gat in je maag, zo omschrijft Bartolo het gevoel wat hij elke dag ondergaat.
De documentaire laat zien dat het mogelijk is om je in de buurt van een ramp te begeven, zonder dat je je daar bewust van bent. Hier is Samuele het perfecte voorbeeld van, hij woont op het eiland maar komt niet in contact met de vluchtelingen. Zijn wij dan niet allemaal een beetje zoals Samuele? We weten dat er iets gaande is, ook bij ons in de buurt, maar gaan toch stug door met het leven van ons eigen leven. Ontwijken we de realiteit?
Zijn er tegenwoordig nog films die in staat zijn ons wakker te schudden? Ja, Fuocoammare is daar een van. Wie de documentaire bekijkt is getuige van de ramp die nu plaatsvindt, en kan zijn ogen hier niet meer voor sluiten. Fuocoammare is een documentaire die de wereld gaat veranderen, en die hopelijk meer mensen aanzet om iets te doen aan de wereldwijde crisis waarin wij ons nu bevinden.
Fuocoammare, Gianfranco Rosi (2016). Nu te zien in verschillende bioscopen en filmhuizen.