Klieren, kletsen, dromen, lezen – met docent Martien Bos naar Fotomuseum Den Haag

‘Je hóórt het kabaal bij deze foto,’ zegt Martien Bos, docent Nederlands aan het Joke Smit College in Amsterdam en vandaag mijn metgezel voor de tentoonstelling School – verliefd, verveeld, verslapen in het Fotomuseum Den Haag. De tentoonstelling is ‘naast een fotografische reis door 150 jaar onderwijs bovenal een trip down memory lane naar ieders eigen schooltijd’, zo werd ons beloofd. De grote binnenkomer lost die belofte in elk geval in, voor mij althans: de foto van Raimond Wouda stamt uit 2005, het jaar dat ik naar de brugklas ging en dus ook met mijn rugzak op schoot in de aula zou aanschuiven.

We blijven er maar naar kijken. ‘Deze jongen zit de krant te lezen, maar volgens mij kijkt hij gewoon naar wat er die avond op tv komt,’ merkt Martien op. ‘En zit die ander nou papier te eten?’ Het jaartal verrast hem want in zijn herinnering had de foto net zo goed in zijn middelbareschooltijd, begin jaren 90, gemaakt kunnen zijn. Dat het geen recente foto is, is in elk geval in één oogopslag duidelijk: niemand houdt een mobieltje vast.

In 150 jaar is er veel, en tegelijkertijd heel weinig veranderd aan het klaslokaal. Dat is wat fotograaf Dirk Kome en curator Iris Sikking wilden laten zien met hun selectie van – eveneens 150 – beelden van verschillende fotografen die leerlingen op basis- en middelbaar onderwijs, praktijkscholen en gymnasia tonen, van de Bijlmer tot Den Bosch en zelfs de voormalige koloniën. Het werd een verzameling van klassenfoto’s, intieme portretten en spontane foto’s genomen in klaslokalen, op schoolpleinen en alles er tussenin.

De foto’s hangen in wisselende formaten op de lage muren die dwars door de zalen lopen. De verschillende ruimtes lopen soepel in elkaar over, waardoor je één onafgebroken reis beleeft van het begin van een schooldag tot het moment dat de bel gaat.

We schieten in de lach wanneer we een ruimte naderen waar een video wordt afgespeeld van een gymles, zonder verdere uitleg, puur bedoeld om de sfeer tot leven te brengen. Dat is gelukt: nog voordat het scherm zichtbaar wordt, herkennen we de geluiden van totale anarchie in een gymlokaal. ‘Je kunt het bijna ruiken,’ zeg ik.

Die nostalgie werkt verslavend. Ik merk al snel dat we vooral worden aangetrokken door beelden die ons doen denken aan onze eigen middelbareschooltijd, of aan Martiens huidige leerlingen: scholieren die met tegenwind (en tegenzin) naar school fietsen, dromerig uit het raam kijken of verveeld wachten tot ze worden gekozen tijdens gym. De beelden brengen een periode tot leven die je nooit meer zal herleven – ook niet als docent, weet Martien. Een periode die destijds oneindig lang voelde, terwijl het uiteindelijk toch maar enkele jaren van je leven was. Een periode waarvan je je zou kunnen afvragen: wat heb ik er eigenlijk aan gehad?

Op die leeftijd denk je daar niet zo over na, je wil gewoon een diploma. De week nadat Martien en ik het museum bezoeken, begint de examenperiode. ‘Het is nu uit mijn handen, ik hoop maar dat ik alles goed heb uitgelegd,’ zegt Martien op opvallend rustige toon. Hij doceert al vijf jaar op het Joke Smit College, dat volwassenonderwijs geeft aan leerlingen die hun examen niet in een keer hebben gehaald, na enkele jaren werken alsnog willen halen of extra vakken moeten volgen voor een vervolgopleiding. Alle redenen waarom leerlingen moeilijk meekomen op school – van familieproblemen tot armoede, concentratieproblemen en een leerachterstand of zelfs een carrière als topsporter – komen op zijn school voorbij.

Het onderwijs is veranderd door de jaren heen, en de tentoonstelling is zo opgesteld dat die verschuiving zichtbaar wordt. Leraren bewogen naar het midden van de klas, leerlingen werden mondiger, hiërarchie en autoriteit maakten plaats voor dialoog en zelfontplooiing. Een historische foto van een ambachtsschool toont een leraar met opgeheven vinger tegenover zo’n vijftien braaf luisterende jongens op een rij; in 2004 wijst een mondige leerling met eenzelfde opgeheven vinger richting zijn docent. Een schoolklas in Suriname uit 1964 toont leerlingen die kaarsrecht achter de schoolbank zitten; op recente beelden uit Nederland zien we kinderen druk kletsend en met hun mobieltjes spelend, terwijl de docent de tijd neemt voor één op één uitleg. En tijdens een gymles in 1940 hingen de meisjes braaf – in jurk en al – aan de wandrekken terwijl de leraar hen toesprak; op een beeld uit 2015 zitten leerlingen tijdens een gymles verveeld onderuit gezakt in hun korte broek.

‘Zou dit nu nog kunnen?’ vraag ik aan Martien als we kijken naar een beeld van Bert Nienhuis uit 1980, waarbij een onderwijzer een leerling op het schoolplein een standje geeft door zijn gezicht vast te grijpen. ‘Nee, absoluut niet.’

Even later stel ik de vraag of die omwenteling ook een keerzijde kent: heeft een docent nog wel autoriteit? En is dat eigenlijk nodig? ‘Autoriteit kan nuttig zijn om het leerklimaat te bewaken,’ antwoordt Martien. ‘Maar verder…kijk, juist op een school als Joke Smit, waar je scholieren voorbereidt op hun examen, is het belangrijk om goed uit te leggen waaróm we iets goed of fout rekenen. Dat is waar onderwijs om draait, en dat kun je heel vriendschappelijk uitleggen. Als je enkel zegt ‘dit is goed’ en ‘dat is fout’, wat leer je dan?’

Met mondige leerlingen heeft hij overigens geen moeite. ‘Ik vind het juist leuk als ze een beetje bijdehand zijn.’ We lopen langs herkenbare beelden van tienerjongens die met hun scooters pronken, of in een schuurtje een sigaret delen. Ik vraag Martien hoe hij met die geveinsde stoerheid omgaat. ‘Tsja, ik moet ze ook maar stoer vinden. Niet dat je als docent de leerlingen moet bewonderen, maar ik ga ze ook niet kleineren.’

Bovendien: leraren spelen net zo goed een rol. ‘Als wij een cursus moeten volgen, zitten we net zo goed half op te letten, te klieren, elkaar af te leiden. Dan zijn de rollen opeens omgekeerd.’ Ik probeer terug te denken aan de laatste keer dat ik een klassikale les volgde, maar kan het me niet herinneren. Ik was waarschijnlijk aan het wegdromen – net als vroeger, in het klaslokaal.

Een groepje scholieren in Den Bosch, opnieuw een werk van Raimond Wouda, trekt onze aandacht. Ze zitten achteruitgezakt op blauwe zitbanken, anderen leunen tegen de vensterbank. Verveling is het woord dat bij me opkomt. ‘En dan vooral het zoeken naar manieren om die verveling weg te houden: klieren, kletsen, dromen, lezen.’ Martien blijft even stil. ‘Grappig,’ zegt hij dan. ‘Waar jij verveling ziet, zie ik iets wat volgens mij het belangrijkste is voor mensen in deze leeftijdsgroep: met elkaar omgaan. Volgens mij verveelt niemand op deze foto zich.’

Ik kijk nog eens goed, misschien heeft hij een punt. Links staan een paar kinderen te lachen, in het midden probeert een meisje te lezen. Een jongen probeert haar aandacht te trekken maar zij is absoluut niet geïnteresseerd. De meisjes ernaast kijken nieuwsgierig mee, als alerte toeschouwers.

Martien legt uit waarom dit beeld hem raakt: hij gelooft er heilig in dat het sociale aspect van een school misschien wel het belangrijkste is. ‘School is een van de weinige plekken waar je écht veel verschillende mensen tegenkomt. Tijdens een opleiding en in je volwassen leven kom je al snel in een soort bubbel terecht.’ Hij maakt zich weleens zorgen over de nadruk die onderwijsbestuurders leggen op efficiëntie, leerprestaties en doorstroming. ‘Dat is allemaal hartstikke belangrijk, maar je moet ook oog hebben voor dít’, zegt hij, wijzend naar de foto. ‘Als zelfs scholieren niet leren omgaan met mensen met een andere achtergrond, waar gaat het dan heen?’

Ik knik instemmend, maar terwijl we verder lopen blijft er iets knagen. Ik vraag me hardop af of we niet doorslaan in hoe we over onderwijs zijn gaan denken – als een plek waar alle maatschappelijke problemen, van ongelijkheid tot discriminatie, bij de bron kunnen worden aangepakt. ‘Leggen we zo niet veel te veel druk op scholieren om modelburgers te zijn? Moeten we ze ook niet gewoon leren lezen en rekenen?’ ‘Ja, ergens wel. We moeten niet vergeten dat opvoeding minstens zo belangrijk is. En ik kan ze wel het goede voorbeeld geven, maar ik ben uiteindelijk niet hun opvoeder.’

Maar dan komen we langs een serie geposeerde, en toch intieme portretfoto’s. We worden aangestaard door een meisje dat indringend de camera inkijkt met grote, vermoeide ogen, vastgelegd door Cuny Jansen. Een zwart colbertje aan, haar kroeshaar in een knot, ze oogt jong en volwassen tegelijkertijd. ‘Je ziet dat ze veel heeft meegemaakt,’ zegt Martien.

Die blik herkent hij inmiddels – of hij doet in elk geval zijn best. ‘Dat vind ik misschien wel het mooiste aan mijn vak: de verhalen die leerlingen níet vertellen, maar die toch doorsijpelen, waardoor altijd blijkt dat er meer speelt. En dat er niets klopt van mijn eigen aannames.’ De luie leerling is nooit alleen maar lui, de leerling die altijd te laat is heeft daar zijn redenen voor, degene die nooit haar huiswerk af heeft mist een plek om te studeren. ‘Op een goede school vragen docenten daarnaar, maar dat is niet overal het geval. Er was eens een leerling die zei: ‘dat heb ik in zes jaar nog nooit meegemaakt, dat een docent vroeg hoe het met me gaat.’ Dat voelt heel dubbel om te horen.’

Terwijl we achteraf nog even napraten in de zon, bekruipt me het gevoel dat ik toch iets heb gemist. Alsof ik, een beetje zoals een het einde van een schooldag, iets beter bij de les had kunnen blijven. Want met 150 foto’s om naar te kijken, is het verleidelijk om vooral stil te staan bij beelden die nostalgie oproepen, en minder bij foto’s die me iets nieuws hadden kunnen vertellen.

‘Mensen houden vast aan hun eigen beeld van een schooldag’, zegt Martien ook. Het is de reden dat hij ermee worstelt om op zijn omgeving over te brengen hoe leuk hij zijn werk vindt. ‘Vrienden denken al snel dat ze mijn verhalen wel kennen; iedereen heeft op school gezeten. Maar als leerling maak je een school zó anders mee dan als docent. Ik hoop dat ik vandaag duidelijk genoeg heb gemaakt hoe verrijkend dit vak is.’

De tentoonstelling School – Verliefd, verveeld, verslapen is tot en met 6 augustus 2023 te zien in Fotomuseum Den Haag.