Kunnen we kunst toegankelijker maken voor de blinde liefhebber?

Een totaal autonome ervaring van kunst is voor een blinde onmogelijk; de zelfstandigheid van het kijken moet echter te vergroten zijn. De synesthesie steunt mij in deze stelling. Synesthesie, een neurale afwijking, houdt in dat zintuiglijke waarnemingen zich met elkaar vermengen. Het woord ‘maandag’ kan groen zijn en het getal 92 kan naar aardbeien smaken. Door een zogenoemde kruisbedrading in onze hersenen wordt de ‘kleursensor’ ook geactiveerd bij het lezen van een woord of het beluisteren van muziek. Verschillende neurale onderdelen gaan samenwerken en vormen één waarneming. Nu is synesthesie geen oplossing voor de blinde kunstliefhebber, het bewijst wel dat het brein in staat is zintuiglijke ervaringen met elkaar te verbinden. Dat kleur een klank kan krijgen is essentieel. 

Waar kunstenaar Wassily Kandinsky begin vorige eeuw zocht naar de kleur van klank, doet zijn collega Neil Harbisson momenteel het tegenovergestelde. Harbisson is kleurenblind en ziet alles in zwart-wit. Hij zocht een manier om kleuren te beluisteren. In 2003 begon hij samen met een computerwetenschapper te werken aan een elektronisch oog. Het elektrische oog bevat een kleursensor. Deze sensor spoort de frequenties van verschillende tinten op en zet deze om in geluid. Het apparaat is zo ingenieus ontwikkeld dat de geluiden via een chip, en door botten geleid, het oor van de kleurenblinde binnentreden. 
Het systeem doet denken aan de Nederlandse wetenschapper Peter Meijer. Hij ontwikkelde in de jaren ’90 van de vorige eeuw een systeem waarmee foto’s gescand kunnen worden. Deze scan wordt vervolgens omgezet in geluid. Een kunstwerk middels wetenschappelijke vondsten in een nieuwe vorm gieten lijkt een weg naar ervaarbare kunst voor blinden. Een aantoonbare relatie tussen beeld en geluid klinkt als een gedeeltelijk antwoord op de vraag ‘hoe klinkt kunst?’. Toch heb ik het gevoel dat een kunstwerk helemaal geen recht wordt gedaan door dergelijke wetenschappelijke vertalingen. De beelden die ik heb gehoord via wetenschappelijke systemen klinken als mechanische producties. Het karakter van het werk is totaal veranderd. 

Hannes Wallrafen, ‘De schimmel’, 1994

Wanneer je een beeldend kunstwerk toegankelijk wilt maken voor een blinde zou je ieder werk conceptueel kunnen benaderen. Volgens Wikipedia is een conceptueel kunstwerk bedoeld als uitdaging van het intellect. Een zichtbaar werk is in de conceptuele kunst geen noodzaak. Marcel Duchamp zag een verschil tussen zichtbare (retinale) kunst en mentale kunst. Om dit verschil te duiden gebruikte hij het schaakspel als metafoor. Duchamp ziet dat de schaker niet wil dat zijn tegenstander weet wat hij van plan is. Het is dus belangrijker om dingen verstopt te tonen. De kunst als een middel om denkend te kijken, en om visueel te denken. Zo ook om denkend te láten kijken. Beeldende kunst draait volgens Duchamp niet zozeer om beelden, maar om dit soort bewustzijn. Dit bewustzijn moet voor een blinde net zo te ervaren zijn als voor een ziende kijker. 

Een goed voorbeeld van een conceptueel werk dat voor zowel de niet ziende als de ziende kijker toegankelijk is, is het urinoir van Duchamp. Ook al heeft een blinde nog nooit een toilet gezien, hij weet wat een toilet is, en zal iedere dag gebruik maken van het toilet. Voor een blinde heeft het urinoir dezelfde functie als voor een ziende. Door het urinoir in een andere context te plaatsen en om te draaien gebeurd er iets bijzonders: het is niet voor niets dat we op de bovenstaande foto een kunstwerk zien. Dit urinoir is gepromoveerd. In dit geval creëert het conceptuele kunstwerk een verscherpt bewustzijn. 

Urinoir van Duchamp

Tot nu toe ga ik echter voorbij aan de euforie van het zien, het kippenvelmoment. Je kunt de toets van een schilder moeilijk vangen in geluid. Doch ook dit probleem kent haar auditieve uitwerkingen. 
De Russische componist Modeste Mussorgsky is iemand die de euforie van het kijken naar kunst probeerde te vatten in een muzikaal werk, genaamd ‘Schilderijen van een tentoonstelling’. Hij schreef het werk nadat hij een expositie van kunstenaar Viktor Hartmann had bezocht. Mussorgsky had het plan opgevat de expressie van de schilderijen uit te drukken. Hij was niet bezig met een mechanisch klank-kleur onderzoek, maar zocht een manier om de wijze waarop het beeld in een schilderij is weergegeven in muziek op vergelijkbare wijze uit te drukken. 

Tijdens mijn zoektocht naar de klank van kunst sprak ik met Hannes Wallrafen. Hij was, tot hij plotseling blind werd, succesvol fotograaf. Zijn blindheid leidde niet tot het einde van zijn kunstenaarschap. Hij zette zijn werkzaamheden voort, als audiokunstenaar. Wallrafen maakt dagelijks mee wat ik onderzoek. Door zijn handicap is hij genoodzaakt zijn werk in auditieve vorm te vervaardigen. Het onderwerp tijd speelt een voorname rol in zijn werk. Zo ook in de foto van de schimmel in de woonkamer. Hoe krijg je het moment van het nu in een foto? Door de ongelooflijke snelheid van de schimmel is dit beest uitermate geschikt om tijd te benadrukken. Zou de foto1/500 van een seconde later gemaakt zijn was de schimmel niet meer zichtbaar geweest. 

Het werk ‘Ongeluk’, uit 2011, draagt dezelfde thematiek als ‘De schimmel’. Wallrafen bespreekt een fractie van tijd. Het werk is een waargebeurde fractie. Misschien is het enige verschil met ‘De schimmel’ dat deze fractie niet geënsceneerd is. Net als in ‘De schimmel’ duurt een fractie van tijd langer.
Dit audiowerk, waarin tijd wordt omschreven als een ‘film die heel traag gaat lopen’, is een nauwkeurige uitwerking van een heel korte belevenis. Die belevenis is in de artistieke uitwerking langer geworden. Zo benadert hij de waarneming die een onderwerp is in de foto. Je luistert langer dan 1 minuut naar een fenomeen van enkele seconden. Op de foto kan de waarneming van 1/500 seconde ook zo lang zijn. 

Kan een schilderij auditief vertaald worden? Kan beeldende kunst op die manier toegankelijk gemaakt worden voor blinden? Het zijn vragen die op vele manieren te beantwoorden zijn. 

De blinde kunstliefhebber een beeldend werk laten ervaren levert problemen op. De wetenschap leidt slechts naar vage mechanische soundscapes. Omdat niet alle kunst conceptuele kunst is, ligt hier ook slechts gedeeltelijk een oplossing. Het bewustzijn van Duchamp lijkt tot op zekere hoogte een universele ervaring, je kunt de spectaculaire toets van een schilder niet vatten in een concept. 
Wat dat betreft komt Mussorgsky met zijn vrije bewerking dichterbij. Hij beseft in ieder geval dat er meer is dan enkel de auditieve vertaling van een werk. Evenals de synesthesie leidt dit echter tot zeer persoonlijke interpretaties. Niet iedereen hoort beelden, niet iedereen heeft synesthesie, niet iedere synestheet ervaart dezelfde zintuiglijke vermenging. Wallrafen laat zien dat een nieuw auditief werk, dat qua thematiek parallel loopt aan een bestaand beeldend werk, de ziel van beide werken in ere houdt. Het nieuwe werk brengt nagenoeg dezelfde boodschap over als het bestaande werk, zonder dat dit bestaande werk gepresenteerd wordt als enkel een concept, of een vage technische reproductie.

Hierin zie ik een mogelijkheid. Een nieuw werk, als metafoor van een bestaand werk, kan de ervaring voor een blinde verzelfstandigen. Zoals Hannes Wallrafen min of meer een parallel werk bij een bestaande foto heeft gemaakt, kun je andere beelden en schilderijen ook van een parallelle, ‘blinde’, versie voorzien. 

Deze tekst is geschreven door Robin Ferdinand Groot. Hij vatte zijn scriptie-onderzoek samen in ongeveer duizend woorden. Wil je ook je scriptie publiceren bij mister Motley? Stuur deze dan op naar lienekemotley@gmail.com en wij nemen na het lezen contact met je op.