Marieke Gelissen en Guus van der Velden – How to

Begin 2021 maakte Marieke Gelissen een publicatie. In deze publicatie beschrijft ze stap voor stap met tekst en foto’s hoe je uit een aardappel de ideale kristallijne vorm van kwarts kan snijden. Haar publicatie is een document dat informatie over een bepaalde actie overdraagt. Zo’n document is een handleiding. Doorgaans wordt een handleiding pas opgesteld door een producent nadat de vorm en functie van een product bekend is. De handleiding heeft dan als doel informatie over de vervaardiging of het gebruik van het product over te dragen aan een onwetend publiek.

Als een handleiding informatie bevat over het gebruik van een voorwerp, wat betekent dit dan voor een kunstenaar? Op het moment dat een werk is voltooid blijft er doorgaans weinig aanleiding over om aan iemand anders uit te leggen hoe dat werk geconstrueerd zou moeten worden. Praktische handleidingen van deze aard zijn bijgevolg een relatief recent verschijnsel. Dit is sterk gerelateerd is aan de opkomst van kunstwerken die bij iedere tentoonstelling opnieuw opgebouwd moeten worden. Zo maakte Marcel Duchamp een map van 76 pagina’s met instructies voor het (de)monteren van Étant Donnés, een werk dat pas na zijn overlijden voor het eerst werd tentoongesteld.

Door de jaren heen keert de handleiding regelmatig terug in het werk van kunstenaars. De conceptuele kunst komt al snel in je op, waarin ‘the idea becomes the machine that makes the art’, zoals Soll Lewitt het al eens krachtig stelde. In deze opvatting formuleert de kunstenaar een instructie waarmee een ander het werk kan uitvoeren. Een groot verschil tussen dit soort instructie en een dagelijkse handleiding is dat een handleiding doorgaans wordt ingezet om een reeds uitgevoerde actie te herhalen, terwijl in de conceptuele kunst de bedoelde actie nog niet is uitgevoerd en in sommige gevallen zelfs nooit zal worden uitgevoerd.

Een functionele handleiding in de kunst is zeldzaam. Zelfs wanneer wij beschikken over een uitvoerige handleiding met gedetailleerde instructies en werktekeningen, dan is deze zelden zo functioneel als het lijkt. Een lezer kan de werken uit de handleidingen van Esther Brakenhoff en Atelier van Lieshout gebruiken om exacte kopieën van hun werk te vervaardigen. Toch is er bij geen van beide kunstenaars de verwachting dat deze instructies daadwerkelijk worden opgevolgd. De uitnodiging om te reflecteren op het maakproces lijkt minstens zo belangrijk.

Voor Guus van der Velden was deze uitnodiging om te reflecteren op het maakproces de aanleiding om in 2018 een Instruction Booklet te maken voor een serie schilderijen die hij vier jaar eerder had gemaakt. Van der Velden merkte daarbij dat het zeer nauw komt hoe specifiek de gegevens in een instructie moeten zijn. Te veel openheid maakt de instructie tot op zekere hoogte overbodig, terwijl te gedetailleerde informatie kan leiden tot verstikking. Daardoor is zijn handleiding heel specifiek en toch cryptisch.

Het is kunstenaars eigen om telkens een andere interpretatie te geven aan de dingen die we kennen, of denken te kennen. De instructies in deze verzameling kunnen moeilijk worden teruggebracht tot een vaste vorm. Ook is de status van deze documenten niet altijd even duidelijk: sommige zijn commentaar op eerder werk of een eenvoudige overeenkomst, terwijl andere op zichzelf staande objecten zijn die de basis vormen voor een oeuvre. Evenwel hebben wij in deze verzameling proberen te zoeken naar een aantal werken die een goed beeld geven van de reikwijdte van instructies in de kunst, zonder daarbij in willekeur te vervallen.