Amerikaanse huizen, Europese nachtmerries

Zou dit ook voor moderne kunst gelden, dat de betekenis tot stand komt door wat je erover kunt of wilt vertellen, vroeg ik mij af toen ik langs de muur met schilderijen van Freddy Dosh wandelde. Afgezien van wat biografische informatie over de kunstenaar kwam ik weinig over deze zeven schilderijen te weten, dus werd ik vooral aan mijn eigen associaties overgelaten. Amerikaanse stadsgezichten zijn het, maar van welke stad? En van welk jaar? Bij alle doeken staat als tijdsperiode ‘ca. 1940-1955’. Misschien is dit gebrek aan informatie een bewuste keuze van Museum de Fundatie, die deze schilderijen toont in het kader van Museum de Fundatie te gast – ontmoetingen met kunst op onverwachte plekken, in dit geval het gemeentehuis van Hardenberg. Maar ik vermoed dat er weinig over deze schilderijen bekend is, aangezien Freddy Dosh ook geen bekende naam is uit de twintigste-eeuwse schilderkunst. 

Ik moet toegeven dat ik vooral naar Hardenberg reisde voor het schilderij Blocks. De titel zegt precies genoeg, een schilderij van twee huizenblokken. Het rechter heeft een plat dak met achter, nog net tegen de zijgevel aan, een soort schacht of trappenhuis. Het linker bestaat uit twee helften, een huis van twee verdiepingen met een puntdak en een vreemde balkonconstructie aan de zijkant en daarachter weer een blok met een plat dak. Beide huizen staan in een dor, leeg veld met hoge halmen. De lucht is prairieblauw. Het beeld maakt een vervallen indruk. Amerikaans ook wel, misschien door de bruine kleuren en de pakhuisachtige bouwstijl. Ik droom vaak over zulke huizen, hoewel ik nooit in Amerika ben geweest. De huizen in mijn dromen hebben altijd veel kamers en de kelders lijken eindeloos, achter elke deur weer een nieuwe ruimte, leeg en stoffig. Het liefst zou ik dan ergens een harde grens trekken tussen waar ik wil wonen en die duistere wildgroei aan ruimte, dat onoverzichtelijke achterland. Ik wil één deur afgrendelen. 

Een ander werk van Dosh in het gemeentehuis, Cityscape, is minder desolaat, hoewel de schilder duidelijk niet het centrum van een stad heeft afgebeeld, eerder een groene voorstad in de heuvels, misschien in Californië. Net als op de andere zes schilderijen toont Cityscape geen mensen. De wereld van Dosh is leeg, alsof er een ramp heeft plaatsgevonden.

Freddy Dosh werd in 1905 in Düsseldorf geboren en zijn ouders gaven hem de naam Hans-Joachim Sohn-Rehtel, roepnaam Dotz. Omdat hij van zijn schilderkunst niet kon leven werkte hij in de jaren 1920 en 1930 als decorontwerper en geluidsimitator voor theatervoorstellingen en cabaretgezelschappen, waarmee hij door Europa reisde. Begin jaren 1930 woonde hij vooral in Nederland, sloot zich aan bij een cabaretgezelschap van gevluchte Duitsers (Ping-Pong) en trad op in Amsterdam en Den Haag. In 1934 begon hij zijn schilderijen met de naam Freddy Dosh te signeren. Dosh was Joods en emigreerde in 1939 naar Amerika, waar hij de stadsgezichten schilderde die nu in het gemeentehuis van Hardenberg aan de muur hangen. 

Een redacteur van een literair tijdschrift vertelde mij aan de telefoon dat zij ook wel eens over huizen droomt. Zoals die keer dat ze in een huis in Amerika zat, met een grote koffer, omdat ze gevlucht was voor een regime vergelijkbaar met dat uit The Handmaid’s Tale. Toen ik er later op terugkwam, herinnerde zij zich die droom niet meer. Af en toe heb ik ook beklemmende dromen over autoritaire, fascistische regimes. Een ervan is mij bijgebleven.
Ik kom terug van een dienst in een werkkamp en mannen in uniform begeleiden mij en andere gevangenen naar de stad. Daar brengen we de nacht door om de volgende ochtend gedwongen naar het kamp terug te keren. De stad heeft rechte, zonovergoten staten en hoge, bruine gebouwen. De andere gevangenen slaan op de vlucht, ik weet niet waarvoor, en ik ren mee. In paniek drukken we ons tegen de muren aan. De bodem trilt, zoals ik gewend ben van straten in Zuid-Hollandse dorpen als er een zware auto doorheen rijdt. We worden ingehaald door een rat die half zo groot is als de gebouwen.  

Als de stelling van Susan Sontag klopt, dat mensen in een arbitrair vertelproces de betekenis van hun dromen smeden, is het geen vreemde gedachte dat politieke omstandigheden invloed kunnen hebben op die selectie. Er is een intrigerend boek dat ik al jaren wil lezen, van de Duitse journalist Charlotte Beradt, die na de machtsovername door de NSDAP de dromen van gewone mensen in het Derde Rijk begon te verzamelen. Ze wist de verslagen van die dromen in 1939 het land uit te smokkelen, emigreerde met haar man naar Amerika en publiceerde ze na de oorlog in Das Dritte Reich des Traums, waarin ze laat zien hoe onder de nazi’s voor veel Duitsers niet alleen het leven, maar ook hun dromen beklemmend en bedreigend werden. Over dit boek publiceerde The New Yorker een mooi artikel, ‘How Dreams Change Under Authoritarianism’.  

Op de dag dat ik deze column schrijf, vindt in Duitsland een aanslag plaats op een sociaaldemocratische politicus. In toenemende mate heb ik het gevoel dat we weer in de jaren 1930 leven, de jaren van de Weimarrepubliek waarin Freddy Dosh opgroeide, hoewel ik mezelf voorhoud dat het genuanceerder ligt. Het moet genuanceerder liggen. Maar mijn angst is sterker en beïnvloedt de reconstructie van mijn dromen, mijn interpretatie van kunst, of de realiteit. Als ik nu naar de schilderijen van Freddy Dosh kijk met hun desolate verstilling, opgeslagen als foto’s op mijn telefoon, vermoed ik dat ze niet over Amerika gaan. Ze vertellen over het continent dat hij achterliet.

—

De tentoonstelling Ohne Geräusch is nog tot 1 augustus te zien in het gemeentehuis van Hardenberg. De openingstijden wijken af van die van het museum.