‘Er gaat iets heen en weer tussen mensen in de aanraking’ – in gesprek met Richtje Reinsma over het geluidswerk Huidwandeling

Onderzoek klinkt nogal degelijk, ik was vrij verwilderd bezig. Ik dacht zoveel kanten op: hoe vervuiling precies in ons lichaam doordringt; hoe geïnstitutionaliseerd racisme inwerkt op opgroeiende kinderen en hun ouders, met uiteenlopende achtergronden; hoe de eenheid van een lichaam dat door z’n huid bij elkaar wordt gehouden na de dood stukje bij beetje wordt opgeheven; hoe onze omhulling eigenlijk een soort ‘gesamtorgaan’ is met allemaal zintuigelijk gespecialiseerde gebieden, die soms overlappen…
Geluid is bijvoorbeeld eigenlijk ook aanraking, het doortrilt je lichaam heel fysiek. Iedereen kent de vibratie van een zware bas, of hoe een geur kan prikken. Ik was heel lang met verschillende gigantische onderwerpen bezig, door elkaar heen, allemaal thema’s waar je je hele leven mee zoet kan zijn. Het ene moment las ik een biologisch-medische tekst over de opbouw van de huid, dan bekeek ik de website van de Huidbank of een online shop met latex oefenhuid om te leren tatoeages te zetten. Het onderzoek vertakte heel veel kanten op. En toch was ik toen voor mijn gevoel al heel selectief geweest. Want ik had me al beperkt tot de huid. Aanvankelijk, toen ik nog maar net beseft had dat je mensen met geluid eigenlijk overal naartoe kan brengen, leek het mij namelijk mooi om het héle lichaam in te wandelen. Omdat ik zelf vaak het gevoel heb dat ik een beetje aan de buitenkant zit van mijn eigen lichaam. We hebben weliswaar een paar zintuigen die gericht zijn op ons binnenste. Bijvoorbeeld proprioceptie, het zintuig waarmee je jezelf waarneemt en in de ruimte kan voorstellen. Het ontdekken van je eigen begrenzing is daarbij heel belangrijk, want je begint je leven in symbiose en daarna krijg je opeens je eigen vorm.
Het idee van Huidwandeling heeft daar ook alles mee te maken gehad. Toen mijn zoon geboren werd kreeg ik van de kraamverzorgster het advies om samen te kangoeroeën: ‘tast zijn lijfje maar helemaal af, zo ontdekt hij waar zijn grens ligt’.
Je kan je als mens tijdens je leven enorm ontwikkelen als het gaat om ontvankelijker en bewuster omgaan met de zintuigen gericht op je binnenste. Tot nu toen heb ik vaak de indruk dat mijn naar buiten gerichte zintuigen de meeste aandacht opeisen. Ik vind ze trouwens geweldig, ik ben heel blij met mijn externe zintuigen. Maar het leek me de moeite waard om een keer met de verbeelding naar binnen te gaan.

Die denkbeeldige wandeling was een manier om meer in contact te komen met dat wat je misschien wel weet, maar meestal niet voelt. Maar het was ook een veel te groot avontuur, want ik verdwaalde binnen de kortste keren. Want waar wilde ik nou precies naartoe? Er waren zoveel opties, ook omdat je met geluid zo’n beetje alles kan suggereren.

Eigenlijk is een imaginair landschap in audio shockerend gemakkelijk. Je hoeft maar wat te zeggen en het vindt plaats in je verbeelding. Je ontsluit een ruimte met alleen een gedachte. Maar je bent ook zo weer ergens anders. Om ergens echt even aanwezig te zijn moet je er wat langer blijven.

Op een gegeven moment wilde ik heel graag weten hoe het allemaal begint met de huid. Dat werd het spoor. Zo kwam ik uit bij de baarmoeder als vertrekpunt van de wandeling. Het orgaan waarin ieder lichaam is ontstaan. Hoe belangrijk en vormend ook, je bewaart geen bewuste herinnering aan dat voorportaal van je eigen leven. Het leek mij spannend om daar naartoe te reizen, terug in de tijd. Naar het begin van de luisteraar die Huidwandeling op dat moment ondergaat.

In het begin wilde ik in kaart brengen wat de huid allemaal doet en kan. Wat de huid in zintuiglijke zin allemaal omvat, zoals bijvoorbeeld thermoceptie en nociceptie; hoe je temperatuur en pijn gewaar wordt via je huid. De huid is zo’n veelzijdig orgaan. In het begin raakte ik daar ook een beetje door van mijn stuk. Is dit wel één orgaan? Hoe kan dat nou? De huid onder je voeten, de huid bovenop je hoofd, de huid van je lippen of aan de binnenkant van je neus of oor… hoe valt al die variatie onder één noemer te vangen? En waar liggen de grenzen van de grens? Waar grenst huid aan niet-huid, en zijn die overgangen abrupt of geleidelijk? 

Voor Huidwandeling sprak ik met dermatoloog Deepak Balak, haptotherapeut Monique Haijnes, psycholoog Paulien Kuipers en vroedman Ömer Sarioğlu. Hoe meer gesprekken ik voerde, hoe meer vragen ik kreeg. Van Paulien leerde ik bijvoorbeeld hoeveel informatie we uit een aanraking kunnen putten, al dringt dat niet per se meteen in volle omvang door tot ons bewustzijn. Informatie over de intentie van die aanraking, bijvoorbeeld. Of over de mate van aandacht die erin aanwezig is, of juist niet. Wat er bij een aanraking heen en weer gaat, in haar woorden. Dankzij Deepak realiseerde ik me dat we met onze huid bacteriën kunnen voelen, door het ervaren van een jeukprikkel bijvoorbeeld. Terwijl ik eigenlijk dacht dat het voelen van zo’n micro-aanraking ver buiten ons bereik lag. Ook Monique en Ömer hebben me inzichten verschaft die mijn beeld van de huid hebben veranderd.

Het luisterkostuum bestaat uit losse onderdelen gevuld met mungboontjes, kleine groene boontjes die heel lekker aanvoelen. Tijdens mijn Chi Kung-lessen (een vorm van energietraining verbonden aan het Taoïsme) hoorde ik dat dit boontje in de Tao beschouwd wordt als een bijzonder, heilzaam gewas. Je kan er bijvoorbeeld een zakje of sok mee vullen om als zelfmassage-instrument te gebruiken, dan beklop je jezelf er ritmisch mee. Als je een beetje in het luisterkostuum kneedt voel je wel dat het heel aangenaam beweegt. De stoffen aan de onderkant van de onderdelen van het luisterkostuum houden ook verband met de Tao, die hebben allemaal verschillende kleuren en texturen en verwijzen naar verschillende vitale organen. Omdat je huid in contact staat met alles dat ze bedekt, met alles dat zich binnen in het lichaam bevindt.

Aan de buitenkant van de huid zitten de dode huidcellen. Dat vind ik ook een bijzonder en poëtisch gegeven, dat we continu aan het afbladderen zijn. En dat steeds loslatende buitenste laagje, eigenlijk afgestorven, is zo gevoelig! Deepak Balak, de dermatoloog die je tijdens Huidwandeling hoort, zegt dat een gezonde huid echt een heel goede bescherming biedt. Maar ze raakt toch ook vrij makkelijk uit balans; er zijn bijvoorbeeld veel stoffen waar je een allergie voor kan ontwikkelen. De huid is oersterk en tegelijkertijd erg kwetsbaar. Het is zulk knap precisiewerk. 

De buitenzijde van het luisterkostuum is gemaakt uit één gordijn dat oorspronkelijk helemaal donkerbruin was. In de loop der tijd heeft de zon het verbleekt, behalve in de plooien. Dus je ziet nu allemaal mooie schakeringen van zacht beige naar diep donkerbruin. Precies het omgekeerde effect van hoe huid op zon reageert, die onder haar invloed juist donkerder kleurt. Het was een vondst van Janneke dat zij aan dat gordijn dacht, ooit gevonden op straat. We hadden het over de kunstenaar Friedensreich Hundertwasser gehad, over zijn tekening Die fünf Häute des Menschen. Zijn idee was dat na onze eerste, fysieke eigen huid onze tweede huid gevormd wordt door onze kleren. Onze derde huid is het interieur, het huis. De vierde is onze sociale omgeving en onze identiteit, de vijfde de hele mensheid en de natuur. Het gordijn sloot mooi op dat idee van de derde huid aan. De doorgestikte vakjes die je in de stof van het luisterkostuum ziet zijn trouwens gebaseerd op het fijne lijnpatroon dat je ziet als je van heel dichtbij naar je huid kijkt.

Het is een enorme opluchting dat dat lange tijd ongerept in mijn hoofd opgeborgen idee nu veruitwendigd is. Niet meer een belofte, die na een tijd ook nogal op je kan gaan drukken, maar iets dat uit z’n stadium van visioen is bevrijd. Nu is het geen ijl voornemen meer dat nog helemaal van mij afhankelijk is, maar ook iets van zichzelf met een eigen vorm en een eigen bestaan. Er zijn allerlei momenten geweest dat ik dacht: wat een onzin eigenlijk, hoe kun je nou een denkbeeldige wandeling maken – wordt dat niet al snel een kinderachtige onderneming als je het net te letterlijk aanpakt. Dan zat ik bijvoorbeeld te worstelen met een logische route: hoe kom ik zo snel mogelijk vanuit het geboortekanaal op de vingertop terecht…

Op een gegeven moment vroeg ik me steeds vaker af: een huidwandeling is een mooie gedachte, maar is het niet precies in die gedaante op z’n aantrekkelijkst, als denkbeeld? Is het eigenlijk niet meteen ook alweer klaar, moet je het niet gewoon intact laten als droomachtig concept? Maar ik ben blij dat ik het idee toch heb uitgevoerd. Juist tijdens het uitwerken ontstaat het werk voorbij de inval, en deed ik zoveel ontdekkingen. Het feit dat het nu voltooid is en tastbaar is geworden maakt het mogelijk dat andere mensen Huidwandeling daadwerkelijk kunnen ervaren. Het is niet bij een opwelling gebleven waarover je kan vertellen, maar tot stand gekomen en direct ervaarbaar. Ik heb Huidwandeling inmiddels getest met een flink aantal mensen, en naderhand zulke bijzondere en uiteenlopende gesprekken gevoerd. Daaruit heb ik kunnen opmaken hoe veel kanten de beleving van het werk op kan gaan, ver voorbij wat ik kon vermoeden. Daar ben ik ontzettend blij mee.

Ja, ik geloof van wel. Alleen al op een heel dagelijks niveau. Ik had veel oog voor alle minder fraaie plekjes en het verzorgingsgedoe, bijvoorbeeld het gesmeer in de winter tegen de droogte en in de zomer tegen de zon. Maar nu vind ik dat een beetje ondankbaar. Kleine moeite eigenlijk, als je je bewust bent van al dat geraffineerde werk dat de huid verricht. Ik neem ook allerlei subtiele gewaarwordingen serieuzer. Voorheen vond ik minder definieerbare, subtiele sensaties al snel onzin en lastig. Soms voel je je bijvoorbeeld onrustig of niet op je gemak, zonder dat je dat meteen kan plaatsen. Door een bepaalde temperatuur- of vochtwisseling, een geur, een kriebeling, een priemende blik, scherpe toon of ingewikkelde aanraking… Nu wekken zulke sensaties meer mijn nieuwsgierigheid op, en probeer ik ze niet meer zo snel mogelijk de kop in te drukken als hinderlijke ruis. Ik zie ze nu meer als interessante informatie van mijn zintuigen, die ik nader zou kunnen exploreren. Omgekeerd ben ik me ook meer bewust van hoe ik zelf aanwezig ben en al dan niet contact leg, bijvoorbeeld in hoeverre ik dingen werktuiglijk of met aandacht doe. Je kan je lichaam heel makkelijk als ding benaderen en om de haverklap vergeten. Je lichaam in de eerste plaats behandelen als voertuig of instrument, iets dienends. Maar het is een waanzinnige, oeroude en scherpzinnige levende vorm die onafgebroken zichzelf, anderen en z’n omgeving in de peiling houdt. En die op het vlak van contact en emotie ook zoveel verschillenden dingen kan oppikken en teweeg kan brengen. Fascinerend en gek überhaupt, dat ik in staat ben om zo afstandelijk over mijn eigen materie en vorm te denken en te praten.

Ik denk dat ik nu wel iets beter over allerlei dimensies van aanraking kan praten dan voorheen. Maar daarin is mijn vocabulaire nog enorm vatbaar voor ontwikkeling. Als je niet oppast klink je bijvoorbeeld al snel sterk therapeutisch, omdat bepaald vocabulaire nu eenmaal op het terrein van de psychologie is opgebouwd. Maar dat is overkomelijk denk ik, taal is levend en steeds in beweging. Ik hoop tenminste dat hoe meer ervaring een woord opdoet en hoe meer zijn voorgeschiedenis zich uitbreidt, hoe rijker de mogelijkheden. Om terug te keren naar aanraking: ik vind het een mooi idee dat een woord naar gelang het meer in de mond wordt genomen en vaker op papier gezet steeds meer gebruikssporen opdoet, en almaar doorleefder gaat glanzen.