‘Zaaaaalig, al die verbrijzelde hokjes’ – met theatermaker Nina Spijkers naar Hot Flowers, Warm Fingers van Pauline Curnier Jardin

‘Zálig’, zegt Nina Spijkers bij binnenkomst in de eerste ruimte van de tentoonstelling op de tweede verdieping van het Centraal Museum. En dan ook zalig met een langgerekte ‘a’ gevolgd door een diepe oplucht-zucht, alsof ze thuiskomt van een drukke werkdag, joggingpak aan, dat idee. Waarom Nina het zálig vindt: de volledigheid van de ruimte. Er hangt een religieuze sfeer, er staan (niet-brandende) kaarsen, er is een donkerpaars altaar. Maar er is niet alleen aan de inrichting gedacht, waar hangen of zetten we wat, nee: er klinkt ook unheimische muziek, of meer vreemde klanken, het ruikt er ‘een, eh, ja, beetje muffig’ en het is er op sommige plekken mystiek donker – ‘een goed lichtplan’, zegt ze. En dat zegt wat, uit de mond van een theatermaker.

Nina werkt als regisseur bij onder andere Toneelschuur Producties. Ze is iemand, zo schreef de Volkskrant onlangs, die genderstereotypen uitdaagt met haar werk. In de uitvoering van Het temmen van de Feeks in 2019 draaide ze alle mannen- en vrouwenrollen om, er moest ineens een man worden getemd. ‘Heel verfrissend’, zegt ze er zelf over. En in Coriolanus deed ze dit jaar iets soortgelijks: in de klassieke Shakespeare-tragedie draait het om een Romeinse generaal die als held terugkeert uit de oorlog. Maar Nina liet die generaal spelen door actrice Yela de Koning.
Maar de entree van Hot Flowers, Warm Fingers doet Nina denken aan het laatste door haar geregisseerde stuk, De avond is ongemak, naar het boek van Lucas Rijneveld, waarin de hoofdpersoon in een gereformeerd gezin opgroeit dat ‘extreem beklemmend’ aanvoelt. Dit religieuze sfeertje hier, heeft ook iets benauwends, vindt Nina. ‘Dat is wat religie bij mij oproept. Maar dit heeft ook iets, haast misschien… iets heidens…’ Zo bevatten de kaarsen bloeddruppels, merkt Nina op – iets dat ikzelf nog niet gezien had, ik keek meer naar het figuur dat onder de kaarsen, in kaarsvet, vrij gedetailleerd is weergeven, iets wat Nina weer niet had opgemerkt. Het is een blote engel. Je denkt als kijker éventjes: wow, wat een toeval, dat die kaarsen zo hebben gedropen dat dit eruit is gekomen, bijna eng.
We lopen naar het altaar, dat geen Mariabeeld bevat maar een pruik (en geslachtsdelen van een vrouw, maar ook dat zagen we later pas). Pauline Curnier Jardin weet ons in deze eerste ruimte al te verrassen met kunstwerken waar we bij staan, en naar kijken, en nog eens goed naar kijken en denken: héé.
Met het altaar wilde de kunstenares een ‘deels gefantaseerde wereld creëren rondom de Griekse godin van de landbouw, Demeter’. De dochter van Demeter werd ontvoerd, en Demeter, diep in rouw, wordt opgevrolijkt door huishoudhulp Baubo. Die trekt alles uit de kast om haar op te vrolijken – en laat op een gegeven moment zelfs haar edele delen zien door haar rok omhoog te trekken. ‘Het geheel laat zich lezen als een rekwisiet of een altaar voor een onbekend ritueel’, zo valt op het tekstbordje te lezen.
De vrouw staat veelal centraal bij Curnier Jardin, die volgens het Centraal Museum bekend staat om haar ‘unieke mix van performancekunst, film, sculptuur, en installaties’. Zij bevraagt de stereotiepe verbeelding van de vrouw, en dat komt, zo concludeert Nina tevreden, in alle ruimtes van de tentoonstelling terug.

In de tweede kamer is dan wel een installatie te zien met werk van mannen, maar alles draait uiteindelijk om en staat in dienst van de vrouw. Er is een trailer te zien van filmartiest Sebastiano Blu (2018), over een man die bang is voor vrouwen in de menopauze. Aan alle muren om ons heen hangen leren lappen, huidkleurig, in de vorm van vrouwenlichamen, ‘maar niets seksueels aan’, zegt Nina. ‘Dat vind ik dus het mooie: je ziet meteen dat het om naaktheid gaat, maar omdat het zo plat is. Het gaat hier om de naakte vrouw, maar niet om de seksualisering van de naakte vrouw. Omdat je de tepels bijvoorbeeld alleen maar ziet als je héél goed kijkt, en het vrij abstract is, heeft het niet iets clichématigs of pornografisch in mijn ogen.’
Ook in Adoration, een filmisch werk met realistische, echte beelden en abstracte, staan vrouwen centraal, namelijk die in een Venetiaanse vrouwengevangenis. De film die in de met tralies en ramen behangen kamer wordt getoond, gaat over de geschiedenis van de gevangenis in de zestiende eeuw, toen het gebouw nog een klooster was. De beelden gingen vorig jaar tijdens de Biënnale van Venetië in première en zijn nu voor het eerst in Nederland te zien. Hier, dus, en, noemenswaardig detail: we bekijken de film het ook in een voormalig klooster, want daarin is het museum gevestigd. Glas-in-loodramen en hoge plafonds verraden deze herkomst. De vrouwen in het Venetiaanse klooster werden gevangengehouden en gedwongen te leven als non, omdat ze bijvoorbeeld prostituee waren. ‘Oh, ik wilde deze film al héél graag zien’, roept Nina, ze gaat zitten en is meteen gegrepen door beelden van nonnen die toch ook weer eng aandoen, alsof ze geestverschijningen zijn, afgewisseld met vrolijke, vuurrode getekende nonnetjes, haast psychedelisch weergegeven, fluorescerende kleuren, snelle beelden, die verwijzen naar het jaarlijkse toneelstuk dat de nonnen in de zestiende eeuw opvoerden voor de bewoners van de stad. Ze verkleedden zich in de mooiste kostuums, deden zich voor als edelmannen en priesters – wéér die speling met gender, tóén al. ‘Ik heb al een artikel over dit kunstwerk naar mijn artistiek leider gestuurd’, zegt Nina. Ze fluistert een beetje, er zit een vrouw naast ons. ‘Hier zit een voorstelling in. Hier móéten we iets mee. Zo vet. En zo’n verademing. Die vrouwen zijn alles in één. Ze zijn prostituee, non, een keer per jaar man. Fluïde. Ze zijn gevangen, en vinden vrijheid in het performen. Ja. Vet.’ Dan, lachend, kijkend naar de vrouw die binnen één minuut weer weg is. ‘Niet iedereen kan dit waarderen. Het is enerzijds best expliciet, vrouwen die hoer waren en daarna non, en anderzijds heel vaag – want wat zíjn ze nou. Mensen houden toch van hokjes, als houvast.’

Maar niet Nina. Haar niet gezien, zo blijkt ook bij de afsluitende installatie, waar rood de boventoon voert, neprozen hangen, levensgrote jarretels van boven naar beneden, en waar, zonder spoilers weg te geven, een film draait die ons beiden bij de kladden greep (‘waar zitten je kladden eigenlijk?’). Oudere vrouwen, gevangen in een, het lijkt een gevangenis – misschien verwijzend naar het klooster. Ze zijn allemaal in hun eentje in een kleine ruimte en wanen zich onbespied en zijn met zichzelf bezig. De een likt aan een bloem, de ander stopt een vinger in een gat in de muur, de ander schuurt tegen de muur, gekreun klinkt steeds harder, de bewegingen zijn steeds dierlijker, en ergens, als kijker, word je jaloers op de lichamelijke, seksuele vrijheid die de vrouwen hebben.
‘Heel vet’, zegt ze, ‘want wanneer zie je dit nou? Vrouwen van middelbare leeftijd, eentje die maar één arm heeft, die genieten van zichzelf. Dat zie je nóóit.’
Elk shot is een schilderij en de vrouwen in dat schilderij schamen zich niet. De man daarentegen worstelt. ‘Want kijk’ – ze wijst naar een bewaker die af en toe door een gaatje naar binnen kijkt. ‘Hij raakte eerst zichtbaar opgewonden, maar nu geïrriteerd, omdat hij beseft: het draait hier niet om mij, zij hebben geen man nodig om hun seksualiteit te ervaren. Ik vind dit zo vet aan deze tijd. Dat de vrouw op een andere manier wordt neergezet in kunst. Dat het niet meer alleen de schreeuwende hysterie is, of alleen maar een lekker wijf. De vrouw is veel diverser, gelaagder, de méns is veel diverser, daarom is het ook zo goed dat er non-binaire acteurs op het podium staan. Dat mensen op het theater staan omdat ze méns zijn, niet omdat ze een bepaald geslacht hebben dat voor een bepaalde eigenschap of rol staat.’
Dan lacht ze, wijzend naar het beeld. ‘Ha! Die vrouw masturbeert zichzelf met een schoen. Haha. Wat héérlijk.’
Alles wat Pauline Curnier Jardin maakt, blijkt hokjesverbrijzelend, zegt Nina. Ze zucht. En dan komt-ie weer, langgerekt: ‘Zálig.’

De tentoonstelling Hot Flowers, Warm Fingers is nog tot en met 21 april 2024 te zien in het Centraal Museum, Utrecht.