Een verdoofd hoofd en een borstkas als massieve homp – Eva Spierenburg in Kunstenlab

Deze tekeningen en registraties van Eva Spierenburg zijn te zien in haar solotentoonstelling Drifting stones and a broken bird in Kunstenlab in Deventer. De tentoonstelling zou op 19 december al openen, één dag na het ingaan van de nieuwe lockdown, maar gelukkig is haar presentatie nu wel te zien én is de tentoonstelling verlengd tot 20 maart 2022.

Afgelopen december belde ik met Eva Spierenburg. Te midden van de opbouwweek, vertelde ze me over deze expositie, de aanleiding en het werkproces.

Na het overlijden van haar vader in 2020 lukt het Eva Spierenburg een tijd niet om kunst te maken. Ze heeft in die periode veel last van haar lijf. Op een gegeven moment besluit ze dagelijks korte lichaamsobservaties te doen, ze wil haar spanning en pijn begrijpen. Ze legt vast hoe haar lichaam verandert door het verdriet en er begint in die periode een visueel dagboek te ontstaan. De desbetreffende data schrijft ze op met daarachter een illustratie hoe ze zich die dag voelt. Ze tekent alledaagse observaties van haar lichaam, de ruimte tussen haar benen bijvoorbeeld, maar ook de vorm van haar ademhaling. Ze observeert of haar adem hoog of laag zit, of die diep verscholen zit of juist niet. Het zijn registraties van een lichaam in een periode van rouw en ze komt door deze observaties op vormen die ze nog niet kende. Observeren en tekenen blijken gereedschap te zijn om het maken weer aan te zwengelen.

In november interviewde ik samen met Joke Alkema de Britse auteur Olivia Laing over haar nieuwste boek Ieder een lichaam (2021). De aanleiding voor dit boek was dat Laing erachter wilde komen of het lichaam een opslagplaats is voor emotionele nood. In haar inleiding schrijft ze: “Al sinds mijn kindertijd had ik het gevoel dat ik iets in me opgesloten hield, dat ik ongelukkig was zonder te weten waarom en waardoor. Ik was zo verkrampt, zo verstijfd, dat ik als een dichtklappende muizenval terugschrok als iemand me aanraakte. Er zat iets vast en ik had een nerveuze drang om het los te krijgen.” Het is een intrigerend uitgangspunt, het idee dat oud verdriet terug te vinden is in iemands huid, bewegingen, botten of spieren en daar jaren kan blijven zitten.

Het dagboek van Eva Spierenburg heeft de vorm van een leporello (harmonicaboek) die ze uiteindelijk op textiel laat afdrukken. In het doek zijn fysieke en mentale gevoelens van rouw gevouwen die zich niet in taal laten vangen, lees ik later op de website van Kunstenlab.  Ze heeft vervolgens een reeks nieuwe sculpturen, schilderijen en een video gemaakt naar aanleiding van de observaties die ze deed van haar eigen lichaam. In deze nieuwe werken speelt Spierenburg met de grens tussen binnen en buiten; wat wordt zichtbaar en wat blijft verborgen?
We zien door de hele tentoonstelling een soort vitrines van steigerbuizen staan waar plastic materiaal overheen is gespannen, je kan er niet helemaal doorheen kijken, het zicht blijft diffuus. De vormen die erachter hangen zijn hierdoor niet helemaal te plaatsen. De toeschouwer ziet niet of ze massief of juist plat zijn, zwaar of licht en waar ze beginnen of eindigen. De observaties van haar lichaam waren blijkbaar niet in duidelijke, vaststaande vormen te vangen, maar zijn eerder fluïde, ongrijpbaar, veranderlijk en zacht.

Links in de zaal is een uitgebalanceerde installatie te zien. Er hangt een opvallend sculptuur, het lijkt een stuk been te zijn, bungelend aan meerdere touwen. De hele compositie oogt verfijnd, met achter de sculptuur een gedrapeerd, huidkleurig doek en in de hoek een kleiner sculptuur van een platte borstkas die precies in het midden een hoek heeft. Die vouw stelt de borstkas in staat rechtop te staan met daar tegenaan leunend een stok met vingertopje.

Of ik daadwerkelijk een been, een borstkas en een vinger zie, weet ik niet zeker. De beelden zouden net zo goed het gevoel van het binnenste van Spierenburgs buik kunnen zijn of een deel van haar ademhaling. Dat maakt de expositie spannend; ik zie vormen die ik denk te herkennen omdat ik net als Spierenburg een lichaam heb, maar daadwerkelijk plaatsen lukt niet. Ik denk omdat ze lichaamsdelen of eigenschappen van ons lichaam verbeeldt die onzichtbaar zijn; ze zitten binnen in het lijf of bestaan alleen in de mate waarop Spierenburg ze gevoeld heeft.

Een ander interessant videowerk is te zien in de volgende zaal. Op de projectie zie ik een homp klei die de vorm van een gezicht lijkt te hebben dat langzaam zijn contouren verliest. Dit komt omdat de homp in een bak met water ligt, twee handen raken het gezicht aan. De klei lost, naarmate de video duurt, steeds verder op en het water wordt troebel.

Tijdens ons telefoongesprek vertelt Spierenburg over dit gezicht. Het is een hoofd dat ze zes jaar geleden, tijdens haar periode aan de Rijksakademie, al maakte. Na het overlijden van haar moeder destijds begon Eva na te denken over de rol van ouders, over het ‘oer ouderschap’ en het feit dat we bestaan dankzij andere mensen die ons voor zijn gegaan. Toen ze dit hoofd maakte, was het een soort vaderfiguur, een algemene vader, en de homp vochtige klei bewaarde ze jarenlang in afgesloten emmer zodat die nat bleef. Soms ging het hoofd schimmelen en haalde ze het er weer even uit. Pas veel later besefte ze zich dat dit losse hoofd daadwerkelijk voor haar vader staat. Naar aanleiding van de leporello en het verhaal dat ze over haar eigen rouwende lichaam in deze tentoonstelling vertelt, besloot ze het hoofd in dit videowerk te laten oplossen.

Mijn college Maurits de Bruijn schreef afgelopen maand een essay over traumasporen in het lichaam. Daarin benoemde hij dat traditionele, westerse therapie draait om praten. Om vertellen, aanhoren, redeneren: om het cognitieve. En ook velen die zijn opgegroeid in het westen zijn zo ingesteld, mijn generatie al helemaal. Van de bassischool tot het werk dat ik nu doe; van het gezin waar ik uit kom tot de vrienden die ik nu heb; ik weet dat ik moet praten en vragen moet stellen op het moment dat het met iemand of mijzelf niet goed gaat.  Psychologen en psychiaters besteden over het algemeen weinig tot geen aandacht aan het lichaam. Maar is dat niet raar? We ervaren toch allemaal dat verdriet zich juist ook manifesteert in het lichaam?

Deze maand interviewde ik schrijver Francine Oomen, ze is bekend van de kinderboekenserie ‘Hoe overleef ik’ en publiceerde vorig jaar een graphic novel voor volwassenen over intergenerationeel trauma naar aanleiding van seksueel misbruik uit haar jeugd. Ze vertelde me dat mensen veranderen op het moment dat ze traumatische gebeurtenissen doormaken en dat als je die gebeurtenis niet adresseert,  het opgeslagen blijft in je lichaam en waarschijnlijk groter wordt. De reden om het verdriet of het trauma niet aan te gaan is vaak schaamte; “schaamte is een grote poortwachter”, zei ze. Het trauma uit haar eigen jeugd is ze, na bijna 50 jaar gaan benaderen door erover te tekenen. Door haar schaamte en pijn om te zetten in beeld. Ze heeft er grip op gekregen door er lijnen, kleuren en vlakken aan te geven.

Eenzelfde soort benadering merk ik op bij kunstenaar Natalia Ossef. Ze was een paar maanden geleden te gast in de podcast Kunst is Lang, waarin ze vertelde dat het maken van kunst haar handvatten geeft om met de dood van haar geliefde om te gaan. Maar ook het omgekeerde is waar, de dood heeft haar geholpen nieuw werk te maken. Dat komt niet enkel door het verdriet zelf, maar ook hoe het verdriet je verandert als mens. Ze zei:  “Rouwen maakt je egoloos want je bent heel kwetsbaar in die periode. Ik ging nadenken over de betekenis van het leven: wat wil het leven met mij? Uit die emotie is mijn recente werk tot stand te gekomen.” .

Ik weet niet zeker of het waar is, maar volgens mij trok de kunstwereld lange tijd een wenkbrauw op als kunst in verband werd gebracht met iets therapeutisch of wanneer het voor de kunstenaar een vorm van verwerking was. Alsof goede kunst enkel buiten de gevoelswereld van de kunstenaar tot stand kon komen. Gelukkig lijkt er nu nog weinig van dat idee over te zijn.
Ik vind het bewonderingswaardig dat kunstenaars in staat zijn hun binnenwereld, ook als die soms zwart, duister en zwaar is, weten om te zetten in beeld. Maar daarmee duid ik het misschien ook verkeerd, op die manier lijkt het alsof er altijd duidelijke keuzes ten grondslag liggen aan een kunstwerk. Terwijl zowel Natalia Ossef als Eva Spierenburg en Francine Oomen eerder laten zien dat ze niet anders konden, dat het maken van kunst de enige manier was om weer grip te krijgen op het leven.

Spierenburg zei tijdens ons telefoongesprek mooie dingen. Ze zei me dat ze er in de loop van de jaren achter is gekomen dat hoe dichter ze bij zichzelf komt en hoe opener ze is in haar werk, hoe meer ze raakt aan iets universeels. Ook vertelde ze dat bepaalde gebeurtenissen, ook alledaagse, worden gearchiveerd in het lichaam. En hoe ze haar eigen lichaam ging zien als een afspiegeling en opslagplaats van heel veel jaren leven. Haar nieuwste werk in Kunstenlab gaat, denk ik, dan ook niet over de dood, maar eigenlijk veel meer over dat leven. En over het vinden van nieuwe vormen wanneer je die opgeslagen emoties in het lichaam probeert aan te kijken.

De tentoonstelling Drifting stones and a broken bird in Kunstenlab in Deventer is nog tot en met 20 maart te zien.