Land zonder grenzen: je aanpassen aan je mogelijkheden en je grenzen is geen falen – in gesprek met Gijs Verhoofstad
Jam van der Aa spreekt in haar reeks Land zonder grenzen over neurodivergentie met kunstenaar Gijs Verhoofstad. Gijs presenteert zich als iemand die bepaalde dingen niet wil, niet als iemand die niet kan. ‘Toch vraag ik me af,’ schrijft Jam, ‘wanneer is iets een kwestie van willen of van kunnen meedraaien? Wat ik me ook afvraag: hebben neurotypische mensen daar wel een realistisch beeld van? Van het niet-kunnen? Mij lukt het bijvoorbeeld niet om te stofzuigen, uit mezelf. Ik kan de stofzuiger midden in mijn woonkamer zetten, er zeventien keer overheen struikelen, maar nee.’
Ik las het nieuwe boek De wetten van Alex van Myrthe van der Meer en zij stelt daarin (vrij verwoord) de vraag: ‘Hoezo komt iets waarin ik goed ben door mijn Autisme Spectrum Stoornis en is dat bij een ‘normaal’ persoon gewoon een goede (karakter)eigenschap?’ Ik dacht daarachteraan: wat maakt een label precies uit – anders dan dat het kan helpen jezelf te begrijpen en te accepteren wie je bent? Is het voor een persoon gemakkelijker om de radio zachter te zetten wanneer ik zeg dat ik autistisch ben, dan wanneer ik er gewoon aardig om vraag? Je kunt denken dat de weigerachtige persoon gewoon afwijkt van de norm aardig.
Ik heb voor mijn gevoel, in deze serie, misschien nog niet goed in beeld gebracht hoe ‘erge’ neurodivergentie eruitziet, hoe zeer het iemand kan belemmeren. Hoe het eruitziet wanneer iemand niet goed functioneert en daardoor faalt. Is falen, in de betekenis van niet voldoen aan norm of verwachtingen, misschien niet sowieso neurodivergent? Faalt neurodivergentie? En heeft een zogenaamd falende persoon een label nodig om te ‘mogen’ falen?
Een label verandert op zich helemaal niets aan een situatie, dat lijkt me duidelijk. Een label zegt alleen maar dat iemand afwijkt van de standaard en het beschrijft eventuele moeilijkheden, in relatie tot die standaard. Zo ongeveer alle afwijkingen zijn beschreven, behalve De Standaard zelf. Wie bepaalt wat afwijkt, wat wel en niet functioneert? De vraag wat een succesvol of een ‘normaal’ mens is, is voor mij nog altijd onduidelijk. Ik weet, en ik ben niet de enige, niet eens of je neurodivergent af bent, als bijvoorbeeld de depressie voorbij is. Ben je dan weer ‘normaal’?
In mijn vorige leven werkte ik voor een kunstenaarsinitiatief. Ik schreef subsidieaanvragen, deed de communicatie en maakte er samen met anderen programma. Af en toe was het ronduit spannend: als de aangekondigde opening was, moest de show staan. De beginnende kunstenaar moest niet onder de druk of de hoeveelheid op de hals gehaald werk zijn bezweken, of plotseling iets anders zijn gaan doen. De deadline moest worden gehaald.
Een beginnend kunstenaar heeft boven op de organisatie van ‘het leven’ een additionele taak, namelijk de kunstpraktijk die die voor ogen heeft helemaal vanaf nul opbouwen. Je kunt talent hebben voor het maken van mooie dingen, handige gebruiksvoorwerpen, geinige dingetjes; een autonome kunstpraktijk ontwikkelen is een gecompliceerder verhaal. Ik heb in de loop van de jaren tal van kunstcarrières zien veranderen. Soms veranderden die met veel tevredenheid in burgerlijke carrières, in meer toegepaste carrières. Ik heb ook carrières in verval zien raken. En in het geval van de onvrijwillige chaotische teloorgang van de opkomende carrière van een beginnend kunstenaar viel meestal die kunstenaar zelf ook om. En als iemand omvalt, dan komen er verhalen, vaak verklaringen, en soms labels.
Ik herinner me Gijs Verhoofstad met wie ‘mijn’ kunstenaarsinitiatief back in the day mooie projecten deed. Hij bouwde magische gaten, sinkholes en het was fascinerend om hem de energie van bomen te zien vangen in abstract geluid, waardoor je ging overwegen dat bomen wellicht reageren op mensenmassa’s, op jou. Gijs kreeg na zijn afstuderen een Mondriaan Fonds-toelage en werd bijvoorbeeld gevraagd voor de Biënnale Gelderland. Daarna hoorde ik eigenlijk niets meer van hem.
Ik google zijn naam. Ik app curatoren, kennissen, want hij reageert niet op het telefoonnummer dat ik nog van hem heb. Op de website van Gijs is sinds 2020 op artistiek vlak niet echt iets gebeurd, ik zie dat hij in 2022 op Kunstwerkplaats KW37 is gaan wonen. Hij reageert nog steeds niet op mijn appje. Ik ben soms heel ongeduldig, dus ik app rond tot ik meer weet, uiteindelijk krijg ik een bericht: ‘Gijs is nog steeds mijn buurman dus als je het nummer hebt dat ik ook heb en hij reageert niet… dan ligt het niet aan ’t nummer.’
Misschien wil Gijs wel niet praten met iemand die een verhaal op hem projecteert, iemand die hem confronteert met betere tijden. Wanneer ik het niet meer verwacht krijg ik toch bericht van hem en we spreken af om te bellen. Er gaat een rust van Gijs uit, een prettige eenduidigheid die ik zelden bij mensen opmerk. Wat me van het telefoongesprek vooral bijblijft, is dat ik word geconfronteerd met mijn eigen manier van kijken, die heel erg beïnvloed is door… Wat precies eigenlijk? Op een of andere manier had ik me iets ergs voorgesteld, maar natuurlijk staan mensen na een ‘val’ gewoon weer op, dat heb ik zelf ook gedaan. Ik google de betekenis van het woord validisme, want dat valt me in en ik vraag me af in hoeverre ik, met mijn eigen vooringenomenheid, lijd aan validistische aannames. (In een validistische samenleving wordt ervan uitgegaan dat een ‘normaal’ leven, het leven als persoon zonder beperking is. Validisme of ableisme is een woord voor het oneerlijk bevoordelen van mensen zonder beperking en het betekent dat de behoeften van mensen zonder beperking voorrang krijgen, red.).
Gijs vertelt over een burn-out na privéomstandigheden en over hoe er geen mentale ruimte is om met kunst bezig te zijn. Ik vraag hem of hij het gevoel heeft dat hij gefaald heeft, door op de vrijplaats zijn leven op te bouwen en te werken buiten de ratrace van de kunstwereld? Hij vraagt zich hardop af of je aanpassen aan je mogelijkheden en je grenzen eigenlijk wel falen te noemen is.
Gijs Verhoofstad
Eigen schuld? Jazeker, ik denk dat ik er uiteindelijk zelf voor gekozen heb. Als je ervan uitgaat dat vrije wil bestaat. Maar geen idee wat ik van dat idee van vrije wil moet denken.
Jam van der Aa
Werden de verwachtingen rondom de Mondriaan-toekenning je te veel?
Het tegenovergestelde is waar. Het klopt dat er verwachtingen waren, maar het werd voor mij niet zwaarder. Ik voelde me gezien en gewaardeerd, ik was erg in mijn element. Los van het bedrag wat ik bij de toekenning kreeg, gingen er door het labeltje Mondriaan deuren open. De toekenning zorgde ervoor dat ik focus en rust kon vinden, om mijn werk te maken.
Als ik hem vertel over de chaotische indruk die zijn leven en zijn atelier destijds wekte zegt hij:
Orde en chaos beïnvloeden in periodes mijn leven. Als er bij iemand wat zooi ligt, hoeft dat geen indicatie te zijn dat de persoon een probleem heeft. Ik heb altijd geleerd dat wanneer je in een garage of werkplaats komt en het is er spic en span, dan moet je op je hoede zijn. Want hoe komt het dat er zoveel tijd overblijft om alles netjes bij te houden? Het kan een teken zijn dat ze het daar niet druk hebben. Ik weet niet hoe het werkt bij andere neurodivergente mensen, maar voor AD(H)D’ers, waartoe ik mijzelf reken, is een rommelig huis of atelier vaak ook een kwestie van prioriteiten, denk ik. Als ik lekker in de flow zit en de ideeën stromen, is voor mij de eerste prioriteit om daar wat mee te doen. Door de hyperfocus is er gelukkig ook geen ruimte in mijn hoofd om me aan de troep te storen.
Ik ben, misschien wel door geïnternaliseerde validistische opvattingen, geneigd te denken dat chaos en onopgeruimdheid niet goed is. AI maakt tegenwoordig een mooi overzichtje van eigenschappen van validisme wanneer je googelt.:
- Discriminatie: Het onrechtvaardig behandelen van mensen met een handicap.
- Marginalisering: Het uitsluiten van mensen met een handicap uit de maatschappij.
- Stigmatisering: Het creëren van negatieve associaties en vooroordelen over mensen met een handicap.
- Prioritering van ‘normale’ vaardigheden: Het idee dat mensen zonder handicap meer waard zijn dan mensen met een handicap.
- Aanname van ‘normaliteit’: De aanname dat een ‘normale’ manier van leven, die van een niet-gehandicapte is.
Hoe is dat voor jou?
Nou ja, ik blijf bij het principe: als je een agenda nodig hebt, heb je het te druk. Een ander principe waaraan ik me houd is dat ik niet ren om een trein te halen. Ik zie neurodivergentie als een term die persoonlijkheidskenmerken beschrijft, met ieder eigen voor- en nadelen, welke volgens bepaalde onderzoekers een evolutionair nut hebben. Iets wordt pas een stoornis wanneer je er in het dagelijkse leven zoveel last van ondervindt, dat je niet goed meer functioneert.
Ik herinner me dat jij veel van jouw digitale bestanden kwijtraakte, omdat jouw laptop werd gejat. Toen dat net gebeurd was zat je daar, heel logisch, over in de rats. Hoe is dat eigenlijk afgelopen?
Door stomme pech had ik bij toeval mijn harde schijf, camera met SD-kaart en mijn laptop in één tas zitten. En de bestanden waren gewoon veel te groot voor een cloud. Maar juist het verlies van de bestanden zorgde ervoor dat ik tot een kern kwam waartoe ik anders niet was gekomen. Het uiteindelijke resultaat is aangekocht door Collectie de Groen.
Terwijl ik Gijs zocht, kwam ik in een krant uit 2023 een artikel tegen dat beschrijft dat hij een van de gezichten is achter kunstwerkplaats KW37 in Arhnem. Een vrijplaats, met alternatief levende paradijsvogels (volgens het inzetje in de krant), die moet wijken voor bouwplannen. De journalist schrijft dat Gijs zich op de vrijplaats onttrekt aan de moderne slavernij (cursivering van de journalist, red.) van de maatschappij, door de lage woonlasten kan Gijs voor zijn kunst gaan. Ik vraag aan Gijs wat hij van het artikel vindt en hij vertelt dat hij het wel jammer vindt dat delen van het gesprek dat hij met de journalist had niet in de krant zijn gekomen. Verder vindt hij het artikel oké en dat zet mij aan het denken. Gijs presenteert zich als iemand die bepaalde dingen niet wil, niet als iemand die niet kan.
Toch vraag ik me af, wanneer is iets een kwestie van willen of van kunnen meedraaien? Wat ik me ook afvraag: hebben neurotypische mensen daar wel een realistisch beeld van? Van het niet-kunnen? Mij lukt het bijvoorbeeld niet om te stofzuigen, uit mezelf. Ik kan de stofzuiger midden in mijn woonkamer zetten, er zeventien keer overheen struikelen, maar nee. Het lukt pas als er een impuls van buitenaf me als het ware dwingt, een bezoeker, een vlooienplaag.
Een ander kan het zien als probleem. Voor de neurodivergente mens kan het een oplossing zijn, om gewoon tot relevante dingen te komen voor zichzelf. Zoals het volgen van een creatieve impuls, bijvoorbeeld om die te verzilveren tot een werk waar anderen van kunnen genieten. Ik wil niet in een soort van slachtofferrol neergezet worden met het systeem als dader, dat voelt niet zo lekker. Er is niet één systeem, er zijn er meerdere die overlappen. Zonder duidelijke grenzen. Als je ‘het systeem’ toch als een entiteit wilt zien, zorgt dat systeem er ook voor dat de meeste mensen in de avond met een gevulde buik lekker kunnen netflixen.
Als het iemand niet opvalt dat ik één been heb, maakt dat geen verschil voor hoe hard ik kan rennen. Ik vind het vervelend als onoplettende mensen maar blijven verwachten dát ik ren. Moeten toegeven of bewijzen dat ik iets niet kan is een vernederende exercitie. Ik wil me dan distantiëren.
Of mijn leven een vorm van distantiëren is, weet ik niet. Distantiëren impliceert voor mij dat er moeite voor gedaan moet worden, dat je actief wegloopt van iets. Je kan ook leren er gewoon niet mee bezig te zijn, leren om de gedachte ‘wat vindt de ander van mij’ uit te bannen, het geen aandacht geven. Mijn ouders vielen op door hun uiterlijk, maar ook door hoe ze in het leven stonden, door de ideeën die ze hadden. Deze vaardigheid heb ik als kind meegekregen.
Of het volgende met neurodivergentie te maken heeft, of dat ik het juist vooral alleen vanuit mijn opvoeding meekreeg, dat weet ik niet. Maar een kern die ik sinds ik me kan heugen van huis uit heb meegekregen, dit was echt een actief onderdeel van mijn opvoeding, is het vermogen om non-binair te kunnen denken. De term non-binair denken is natuurlijk gemunt en beïnvloed door de woke-beweging. Maar je zou deze manier van denken ook non-duaal, of agnostisch denken kunnen noemen, of kwantum denken, ik bedenk maar wat namen. Ik bedoel een denken waarin je alle mogelijke waarden tegelijkertijd kan aannemen en gelijktijdig kunt accepteren zonder een stelling of tegenstelling in te nemen. Daarnaast ben ik ervan overtuigd dat we als mens qua hersencapaciteit niet het vermogen hebben om een waarheid in zijn volledigheid te kunnen overzien. Ik geloof wel dat er een metafysische waarheid bestaat. Neem het getal π (3,141592). Wat gebeurt er met dit getal als we het getallensysteem veranderen? Wanneer we ervan uitgaan dat er een oneindig aantal getallenstelsels bestaan? Alles wat we waarnemen is al gevormd door ons bewustzijn, dat zelf deel uitmaakt van het waarnemen. Daardoor is menselijke waarneming per definitie subjectief en beperkt.
Kwantum denken is misschien wel de beste term voor mijn manier van denken. Vooral ook omdat de realiteit in relatie staat tot het observeren van zaken en de realiteit pas bij observatie een ‘vaste’ waarde krijgt.
Net als in de kwantumtheorie kunnen gedachten door waarneming gewicht krijgen.
Ik probeer niet te veel te denken aan een systeem dat onrecht aandoet of over dat je op een ongelukkige plek bent, omdat je intrinsieke motivatie en eigenschappen niet overeenkomen met je omgeving. Vooral wanneer je vervolgens dit soort gedachten uitspreekt, dan krijgen ze nog meer massa. Gewicht.
Maar als ik het goed begrijp dat zit jij daar niet heel erg mee? Jij vervangt gedachten over wat je niet hebt, voor denken aan wat er wel is?
We leven in een maatschappij waarin het idee heerst dat alles mogelijk is als je maar hard genoeg probeert en als het niet lukt heb je niet hard genoeg je best gedaan. Ik heb ooit besloten om daar niet in mee te gaan. Door zelfonderzoek en reflectie heb ik geleerd welke elementen beter op mijn persoonlijke kenmerken aansluiten. Ik heb een omgeving voor mezelf gecreëerd waarin de mensen die me omringen, voor mij belangrijke gedachten gewicht geven en zo dus laten bestaan. Ik zou me kunnen opwinden over het feit dat ik mij als hoog sensitieve neurodivergente persoon zonder enige zakelijke aanleg moet begeven in de hyperkapitalistische markt, die de kunstwereld ook is. Het is maar waar je gewicht aan geeft. Ik ga liever efficiënt om met de korte tijd die ik hier op aarde heb. Dat betekent voor mij niet overleven tot je zevenenzestigste om daarna met je almaar slapper wordende lijf nog tien jaar enigszins proberen écht te gaan leven. Liever probeer ik nú te ontdekken in welke zaken metafysische waarheden schuilen. Deze metafysische waarheid (er zijn er die dit schoonheid noemen) kun je soms zien door het observeren los te laten. Het voordeel is dat op zo’n moment de termen falen of succes niet bestaan. En dit is ook een eindeloze vorm van entertainment waar bijvoorbeeld Netflix nooit tegenop kan.
Ook adverteren op mistermotley.nl ? Stuur dan een mail naar advertenties@mistermotley.nl